Download - imágenes del pmb – Camisea

Document related concepts
no text concepts found
Transcript
Guía de Plantas
BIODIVERSIDAD Y
COMUNIDADES NATIVAS
DEL BAJO URUBAMBA,
PERÚ
Wilfredo Mendoza - Hamilton Beltrán
Programa de Monitoreo de la Biodiversidad (Editor)
Guía de Plantas
BIODIVERSIDAD Y
COMUNIDADES NATIVAS
DEL BAJO URUBAMBA,
PERÚ
Ogogetakenkanira
ovairopage inchatopage
OTIMAGETAKERA OPOSANTEGETAKARA MAGATIRO
INCHATOPAGE ONTIRI ITIMAGEIGIRA MATSIGENKAEGI
ANTA KAMATIKYA ENIKU, PERU.
Wilfredo Mendoza - Hamilton Beltrán
Programa de Monitoreo de la Biodiversidad
(Editor)
JUNIO 2013
Primera edición: 2013
Tiraje: 1000 ejemplares
Editor:
Programa de Monitoreo de la Biodiversidad.
Avenida República de Colombia 791 Oficina 602, San Isidro, Lima.
Teléfono 2028000
RUC 20552213085
[email protected]
www.pmbcamisea.com
Guía de Plantas
BIODIVERSIDAD Y
COMUNIDADES NATIVAS
DEL BAJO URUBAMBA,
PERÚ
Impreso en Perú
Impresión: Imprenta Gráfica Biblos S.A
Morococha N152, Surquillo- Lima- Perú.
ISBN: 978-612-46451-0-5.
Hecho el depósito legal en la Biblioteca Nacional del Perú
Reg. N 2013-07973
Prohibida la reproducción total o parcial de esta obra sin previa
autorización escrita de los autores y el editor.
Cita recomendada: Programa de Monitoreo de la Biodiversidad (Editor)
2013. GUÍA DE PLANTAS. BIODIVERSIDAD Y COMUNIDADES NATIVAS
DEL BAJO URUBAMBA, PERÚ. 168 p.
GUÍA DE PLANTAS. Biodiversidad y Comunidades Nativas
del Bajo Urubamba, Perú. Programa de Monitoreo de la
Biodiversidad (Editor) - 1ª ed., 2013.
168 p.: il.; 23 x 12 cm.
ISBN: 978-612-46451-0-5.
Índice general
Onagetakera magatiro
niakogetakerorira
Créditos / Okametitashitakerira
Agradecimientos / Ishineventaigakarira
Introducción / Otsitanakara
Mapa de ubicación / Mapa onakera
Uso de esta guía / Ogotakenkanira ovairopage inchatopage
Mapa de unidades de paisaje / Mapa apatogetakara timagetatsirira
inaigakera kamaguigirorira kantatigagetankicharira inchatopage.
Partes de una planta / Agotantaigakemparorira ovairopage inchatopage
9
11
12
14
20
26
Ficha de especies
Sankevanti onantagetakarira ovairopage inchatopage
37
Spondias mombin L.
Eryngium foetidum L.
Himatanthus sucuuba (Spruce ex Muell. Arg.) Woodson
Tabernaemontana sananho Ruiz & Pav.
Xanthosoma pubescens Poepp.
Schefflera morototoni (Aubl.) Maguire, Steyerm. & Frodin
Astrocaryum murumuru Mart.
Bactris gasipaes Kunth
Euterpe precatoria Kunth
Iriartea deltoidea Ruiz & Pav.
Oenocarpus bataua Mart.
Phytelephas macrocarpa Ruiz & Pav.
Socratea exorrhiza (Mart.) H. Wendl.
Tessaria integrifolia Ruiz & Pav.
Vernonanthura patens (Kunth) H. Rob.
Cordia nodosa Lam
Trema micrantha (L.) Blume
Calophyllum brasiliense Cambess.
Jacaratia digitata (Poepp. & Endl.) Solms.
Symphonia globulifera L. f.
Croton lechleri Muell. Arg.
Hevea brasiliensis (Willd. ex A. Juss.) Muell. Arg.
Hura crepitans L.
Cedrelinga cateniformis (Ducke) Ducke.
Copaifera paupera (Herzog) Dwyer.
Dipteryx micrantha Harms.
Enterolobium schomburgkii (Benth.) Benth.
Myroxylon balsamum (L.) Harms.
Besleria capitata (Poepp.) Wiehler
Corytoplectus speciosus (Poepp.) Wiehler
38
40
42
44
46
48
50
52
54
56
58
60
62
64
66
68
70
72
74
76
78
80
82
84
86
88
90
92
94
96
6
36
Drymonia pendula (Poepp.) Wiehler
Heliconia rostrata Ruiz & Pav.
Talauma amazonica Ducke.
Apeiba aspera Aubl.
Ceiba pentandra (L.) Gaertn.
Heliocarpus americanus L.
Matisia cordata Humb. & Bonpl.
Ochroma pyramidale (Cav. ex Lam.) Urb.
Sterculia apetala (Jacq.) H. Karst.
Theobroma cacao L
Cabralea canjerana (Vell.) Mart.
Cedrela odorata L.
Swietenia macrophylla King
Clarisia racemosa Ruiz & Pav.
Ficus maxima Mill.
Poulsenia armata (Miq.) Standl.
Otoba parvifolia (Markgr.) A. H. Gentry
Minquartia guianensis Aubl.
Phragmipedium pearcei (Rchb. f.) Rauh & Senghas
Phyllanthus niruri L.
Guadua sarcocarpa Londoño & P.M. Peterson
Gynerium sagittatum (Aubl.) P. Beauv.
Triplaris poeppigiana Wedd.
Calycophyllum spruceanum (Benth.) Hook. f. ex K. Schum.
Uncaria tomentosa (Willd. ex Roem. & Schult.) DC.
Tetrathylacium macrophyllum Poepp.
Solanum grandiflorum Ruiz & Pav.
Solanum sessiliflorum Dunal.
Pourouma cecropiifolia Mart.
Urera caracasana (Jacq.) Gaudich. ex Griseb.
98
100
102
104
106
108
110
112
114
116
118
120
122
124
126
128
130
132
134
136
138
140
142
144
146
148
150
152
154
156
Glosario
Niagantsi komugetankicharira
158
161
Índice de especies
(Nombre científico, nombre en español, en matsigenka) /
Ipaitirora govagetatsirira inchato, ipaitirora virakocha inchato,
ipaitirora matsigenka inchato
165
Bibliografía / Sankevanti niakogetakerorira.
167
7
Créditos
Okametitashitakerira
Editor:
Programa de Monitoreo de la Biodiversidad.
Tsirinkaigakerorira:
Neaigakerorira yantavageigakerora
oposantegetakara inchatopage
timagetankitsirira kamiseaku, PMB.
Autores:
Wilfredo Mendoza1 y Hamilton Beltrán2
Coautores:
Santiago Ríos Campos, Darwin
Burguez Viteri, Dersilio Pascal Ríos,
Jordi Ríos Arias, Elías Guillermo
Fernández y Jeconías Turco Pacora, de
la Comunidad Nativa de Kirigueti;
Hilda Aladino Calixto, Valentín Poyenti
Aladino, Mardoqueo Carrión Kapeshi,
Celso Pascal Silva, Sergio Rivas
Pascal, Avelino Pojenti Aladino, de la
Comunidad Nativa de Shivankoreni;
Artemio Chávez Simarte, Martín
Araña Gómez, Tito Arias Vásquez,
de la Comunidad Nativa de Nuevo
Mundo; Gerónimo Otioriti Timpia,
Marcial Vargas Cashiriari, Lorenzo
Caya Pascal, Mauro Romano Demetriz,
Gerónimo Otiorinti, Lorenzo Zapata,
Justo Peña y Gustavo Ignacio Ríos, de
la Comunidad Nativa de Cashiriari;
Ricardo Tecori Javanti, Salomón Tecori
Javanti, Roberto Cabrera Omañari,
Guillermo Aniano Ahuanari, Samuel
Kapeshi Carrión, Alfredo Julián Eva,
Ernesto Kandido, Vicente Ankuri
Ahuanari, Fermín Kentiava Ahuanari,
Efrain Franco Motzoro, Roque Senca
Quenticoa, Rufino Motsoro Maroja,
Enrique Orquita Aguamary y Americo
1- Investigador asociado del Museo de Historia Natural, Universidad Nacional Mayor
de San Marcos y Profesor de la Facultad
de Ingeniería Agraria de la Universidad
Católica Sedes Sapientiae. Coordinador del
Grupo Vegetación del PMB.
2- Investigador asociado del Museo de Historia Natural, Universidad Nacional Mayor
de San Marcos. Investigador del PMB.
Tavageigakerorira:
Wilfredo Mendoza1 & Hamilton Beltrán2
Mutakogeigakeririra:
Santiago Ríos Campos, Darwin
Burguez Viteri, Dersilio Pascal Ríos,
Jordi Ríos Arias, Elías Guillermo
Fernández y Jeconías Turco Pacora,
de la Comunidad Nativa de Kirigueti;
Hilda Aladino Calixto, Valentín
Poyenti Aladino, Mardoqueo
Carrión Kapeshi, Celso Pascal Silva,
Sergio Rivas Pascal, Avelino Pojenti
Aladino, de la Comunidad Nativa de
Shivankoreni;
Artemio Chávez Simarte, Martín
Araña Gómez, Tito Arias Vásquez, de la
Comunidad Nativa de Nuevo Mundo;
Gerónimo Otioriti Timpia, Marcial
Vargas Cashiriari, Lorenzo Caya
Pascal, Mauro Romano Demetriz,
Gerónimo Otiorinti, Lorenzo Zapata,
Justo Peña y Gustavo Ignacio Ríos, de
la Comunidad Nativa de Cashiriari;
Ricardo Tecori Javanti, Salomón
Tecori Javanti, Roberto Cabrera
Omañari, Guillermo Aniano Ahuanari,
Samuel Kapeshi Carrión, Alfredo
Julián Eva, Ernesto Kandido, Vicente
Ankuri Ahuanari, Fermín Kentiava
Ahuanari, Efrain Franco Motzoro,
Roque Senca Quenticoa, Rufino
Motsoro Maroja, Enrique Orquita
Aguamary y Americo Sapona
Kenticoa, de la Comunidad Nativa de
Segakiato;
Adner Matías Bernáldez, de la
Comunidad nativa de Puerto
Huallana; Lamber Benites, Eloy
Vásquez Franco, de la Comunidad
Nativa de Nueva Luz; Adolfo Landino,
9
Sapona Kenticoa, de la Comunidad
Nativa de Segakiato; Adner Matías
Bernáldez, de la Comunidad Nativa de
Puerto Huallana; Lamber Benites, Eloy
Vásquez Franco, de la Comunidad
Nativa de Nueva Luz; Adolfo Landino,
Wilmer Miranda, Felipe Podencio,
Reynaldo Choronto Italiano, de la
Comunidad Nativa de Camisea.
Coinvestigadores técnicos:
Amalia Cecilia Delgado Rodríguez,
Brigitte Katherine Rondón Torres,
Carlos Alberto Amasifuen Guerra,
Delsy Trujillo Chavéz, Diana Beatriz
Vega Agapito, Edwin Becerra González,
Elluz Huaman Melo, Esther Gladys
López Rivadeneyra, Irayda Salinas Hijar,
Martín Zari Vidal, Neri Fernández Baca
Domínguez, Severo Matías Baldeón
Malpartida, Susy Juanita Castillo
Tamón y Víctor Villalobos Gonzales.
Traducción del español al
matsigenka:
Angel Díaz Olivera, CN Nuevo Mundo.
Fotografías:
Robin Foster, Hamilton Beltrán,
Wilfredo Mendoza, Neri FernándezBaca, Severo Baldeón, Víctor
Villalobos, Amalia Delgado, Antonio
Escalante y Ernesto Benavídez.
Corrección de originales:
Claudia María Bevacqua Arbet
Revisión y asistente de edición:
Nancy Bouzas
Identidad Gráfica del PMB: Adriana
Khazki
Diseño editorial, ilustraciones y
diseño de tapa:
Adriana Khazki.
10
Wilmer Miranda, Felipe Podencio,
Reynaldo Choronto Italiano, de la
Comunidad Nativa de Camisea.
Tavageigankitsirira
timageigatsirira kara:
Amalia Cecilia Delgado Rodríguez,
Brigitte Katherine Rondón Torres,
Carlos Alberto Amasifuen Guerra,
Delsy Trujillo Chavéz, Diana Beatriz
Vega Agapito, Edwin Becerra
González, Elluz Huaman Melo,
Esther Gladys López Rivadeneyra,
Irayda Salinas Hijar, Martín Zari Vidal,
Neri Fernández Baca Domínguez,
Severo Matías Baldeón Malpartida,
Susy Juanita Castillo Tamón y Víctor
Villalobos Gonzales.
Gishonkakerorira Niagantsiku:
Angel Díaz Olivera, itimi Nuevo
Mundoku.
Neatakogetakerorira:
Robin Foster, Hamilton Beltrán,
Wilfredo Mendoza, Neri FernándezBaca, Severo Baldeón, Víctor
Villalobos, Amalia Delgado, Antonio
Escalante y Ernesto Benavídez.
Agradecimientos
Ishineventaigakarira
mutakoigkeririra
Expresamos nuestro especial agradecimiento y reconocimiento a
las Comunidades Nativas del Bajo
Urubamba, en particular a todos los
coinvestigadores y al equipo técnico
científico del Programa de Monitoreo de la Biodiversidad en Camisea.
Todos compartieron su experiencia y
posibilitaron la transferencia de sus
invalorables conocimientos a través
de esta Guía.
Agradecemos al Consorcio Camisea
por su apoyo financiero, por el sostenido respaldo para llevar adelante el
Programa de Monitoreo de la Biodiversidad y por el interés demostrado
a partir de nuestra iniciativa para
el desarrollo de esta publicación.
Valoramos su acompañamiento en
el desafío de difundir la diversidad
cultural y biológica, entendiendo la
imperiosa necesidad de su conservación.
Maika Nokogake
noshineventaigakemparira aikido
nokogake nogotasanoigakerira
maganirio timaigatsirira
otimagetagania anta Eniku
yogasanoegityo mutakoigakenarira
intiegiri govageigatsirira
kamaguigakerorira oka
tavagerintsipage timankitsirira
kamiseaku. Maganiro iriroegi
yamutakovakagaigaka
ikamantavakagaigakara
yogogeigirira ikamantaigakerira
pashini oka tyara okantakenkani
ogotaenkanira inchatopage
timagetatsirira inkenishipageku.
Aikiro nokogaigake
noshineventaigakemparira yogaegi
taageigankitsirira Consorcio Camisea
yamutakoigkenaa ipaigakenara
koriki kametiniri nagaveaigakeniri
nantavageigakerora oka
novetsikaiganakerira maika,
aikiro yogishineaigakenara
kametiniri nosureigakemparora
novetsikaigakerora ontimakera
sankevanti ontsirinkampara. Aikiro
noneaigakero itentaigakenara
kametiniri nokotagantaigakerora oka
inchatopage tovaigavagetankitsirira,
kemetiniri irogoigaeroniri
matsigenkaegi aikiro tyara
inkantaigakero irineginteigakerora
inkempogiaigakemparora.
Cualquier parte de esta publicación
puede ser utilizada acompañada de
la cita de la misma. Los conceptos
y conocimientos aportados por los
coinvestigadores de las comunidades
nativas son de su exclusiva propiedad
y su difusión por este medio no implica cesión de ningún derecho sobre la
misma.
Tyarikara kara onkogake
ogitovaigakenkanira omirinka ontimake
otsirinkakotaempara ogotaenkaniniri,
ogari isureigakarira yogoigakerira
timaigatsirira kara otimagetaganira
onti irashiegi irogotaneegi iriroegi
okaoakotaka ogikoneatakenkanira
aka sankevantiku tera onkoakotempa
omanakotakenkanira irantaneegi.
Vetsikagetavakerorira otsititakara:
Claudia María Bevacqua Arbet
Giavageigakeririra: Nancy Bouzas
Shintakarorira oga PMB:
Adriana Khazki.
Gotagantakerorira intiri
tsirinkakerorira:
Adriana Khazki.
11
Introducción
Otsititanakara
oniakogetunkani
La GUÍA DE PLANTAS constituye la
segunda edición de la Serie Biodiversidad y Comunidades Nativas del
Bajo Urubamba, Perú; precedida por
la Guía de Aves, publicada en 2009.
La flora es un componente importante de la Amazonía peruana y específicamente la zona del Bajo Urubamba,
es parte de uno de los cinco centros
mundiales de diversidad de plantas
vasculares (Wutke & Barthlott 2005).
El estudio de la diversidad de plantas
vasculares en el área de Camisea
se inició hacia 1996 y 1999 con las
investigaciones del Instituto Smithsoniano, y posteriormente a partir
del año 2005 en forma continua por
parte del Programa de Monitoreo de
la Biodiversidad en Camisea (PMB),
desde donde se obtuvo la información brindada en esta publicación.
Ogari inchatopage timagetatsiririra
kara inkenishipageku onti pairorira
okametivageti onagetakera
otimagetaganira, ogasanotyo
timankitsirira Eniku, ario
agakotakero magatiro nankitsirira
5 otimakera magatiro, pashinipage
kipatsi osankevantakotunkani
shiriagarini 2005. Ogari
oposantegetakara inchatopage
onti osankevantakotunkani i
shiriagarini 1996 ontiri 1999,
inti sankevantakoigakero
tavageigatsirira instituto Smihsoniano,
pairorira okametivagetake
isankevantakoigakerora onti
itsitantaiganakaro shiriagarini 2005,
impo irirokya matasanoiganakero
isankevantakoiganakerora omirinka
intiegi kamgauigirorira magatiro
timagetatsirira posantegetacharira
tavageigankitsirira kamiseaku. Ogari
timagetatsirira posantegetankicharira
inchatopage nagetankitsirira anta eniku
itsirinkakoikgakerira PMB.
Onti ikogaigake intsirinkakoigakerora
oneakenkanira ogotakenkaniniri tyara
okantaka oposantegetantagetakaria
inchatopage otimagetaganira anta
Eniku, yogaegiri kamaguigirorira
inchatopage posantegetacharira
iriroegi ikogaigake oneakenkanira
isankevantakotakerora oka
ogogetakenkanira inchatopage
timagetatsirira timageigira
Matsigenkaegi Enikunirira .
Okari oka yantavageigakerira
onti ikamantakotantaigakerora
ineageigakerira onti
yapatoventaigakaro
yantavageigakerora kantaka
inakañoigakara okyara
itsitiiganakerora,intiegiri
pashinipage mutakogeigakeririra
gotagageigavakeririra intiegi
yogaegi timageigatsirira kara Eniku
La actual Guía presenta y describe
las especies más comunes del área
monitoreada por el PMB en el sector de explotación (Lotes 56, 88 y
Planta de Gas Malvinas), en especial
aquellas de importancia para las
Comunidades Nativas de esta región.
La información que se presenta es
producto del monitoreo realizado
en conjunto por investigadores y
técnicos del PMB y por pobladores
de las Comunidades Nativas, en el
área donde se desarrolla el Proyecto
Camisea (http://proyectocamisea.
org). Cada campaña constituye una
ocasión de trabajo en conjunto con
los pobladores del área, quienes se
integran como coinvestigadores al
PMB, generando un mecanismo de
participación con 9 años de ejecución y más de ochenta pobladores
integrados en el Programa.
Esta publicación constituye un apor12
te a la difusión y socialización de la
información recabada en el marco
del PMB y recoge parte del conocimiento ancestral que los pobladores
comparten con el equipo del PMB
en cada instancia de trabajo en el
terreno. Está destinada a adultos y
niños de las comunidades del pueblo matsigenka y a todos aquellos
interesados en conocer los usos y
la importancia de las plantas para
los habitantes del Bajo Urubamba.
Se espera que constituya un aporte
para los pobladores que se muestran
interesados en el uso de sus plantas,
conocidos en su comunidad como
los vegetalistas. Asimismo servirá
como herramienta de ayuda en las
labores académicas en los colegios,
para generar interés en el conocimiento de las plantas usadas por sus
ancestros y constituirá un aporte
para autoridades y profesionales
que realizan la gestión y aprovechamiento de los recursos en el Bajo
Urubamba.
ontimagetaganira patiropage
otimagetaganira.
Ogari ikañoigakara maika pairo
okametitake, ikamantavakagaigakatari
iriroegi yogogeigakerira , oga
inchatopage opaigetakara ontiri
tyara okantaka otimagetakera
ovetsikagetakara inkenishipage.
Aikiro ikamantavakagaigaka tyara
okantagani ogavintantaganira
patiropage ineageigakerira magatiro,
ontirika ogagani, ovetsikantagani
pankotsipage, ogavintantaga ontirika
ivegagiropage, okonogakaro pashini
tera tatakona onkametitashite,
kantankicha otimasanovageti anta
inkenishiku otimagetaganira.
Okari maika irovetsikaigakerira
sankevanti pairo okametitake
iriniavantaigakerora
matsigenkaegi yogasanoegi
kogaigatsirira irogoigakera
irogavintantaigakemparora oga
inchatopage, inesanotaganirira
anta itimageigira ikangaganirira
gogetirorira ichatoshipage, aikiro
amutakoigakerira irogoigakerora
kiaigatsirira esekoerapageku así
kameti irishineventaigakemparora
inchatopage yogogeigirira
pairaninirira aikiro yogavintantaigarira
tsitikiiganakeririra, aikiro
amutakoigakerira itinkamipage intiegiri
govageiganankitsirira tavageigatsirira
kameti irineaigakeroniri
inintaagakemparora inchatopage
timagetatsirira anta otimagetaganira
Eniku.
13
Mapa de ubicación
Mapa onakera
14
15
PMB
Programa de Monitoreo de
Biodiversidad en Camisea
El PMB, cuyo cibersitio es www.
pmbcamisea.com, es un programa
a largo plazo que monitorea el estado de la biodiversidad en el área del
Proyecto Camisea (PC). En el sector
de explotación (lotes 56 y 88),
abarca una extensión de 220.000
hectáreas. Los resultados del seguimiento permiten recomendar a
la empresa operadora acciones de
prevención, mitigación, corrección
y restauración de impactos en la
biodiversidad. (Véase el “Mapa de
Ubicación”).
El monitoreo de la biodiversidad,
por lo tanto, constituye un medio
de captación de información con
relación a las actividades del PC y a
su posible influencia sobre la biodiversidad.
El Proyecto Camisea
El PC está emplazado en la cuenca
baja del río Urubamba, en el Departamento de Cusco, en la región
sudoriental de la República del
Perú. En el marco de este Proyecto, se realiza la explotación de las
reservas de gas natural y de los
líquidos de gas natural de los yacimientos San Martín, Cashiriari y
Pagoreni (Lotes 88 y 56), los cuales
albergan una de las reservas más
importantes de gas natural en América Latina.
16
Yantageigakerira ikamaguigakerira
posantegetacharira timagetatsirira
kamiseaku
Yogaegiri pampogiaigirorira
magatiro timagetatsirira onti
yantavageigakerira tovaiti shiriagarini
ikamosoigakerora nagetankitsirira
posantegetankicharira onakera
yantavageigakera anta kamiseaku
onakera kara yantavageigakera
56 ontiri 88 ogari omaranetakera
220,000 has. Ogari okontetanakera
isankevantakoigakerora
ovashi ikantaigakera yogaegi
tavageigankitsirira tyara
inkantaigakero irineaigavakerora,
irovetsikaigavakerora
irineginteigagavakerora
ontiri inkyatagavaerora
posantegetankicharira. (neero mapa
onakera).
Yogari ikamaguigakerorira
posatepagetankicharira onti
itsitiigakero yogotagaigakerira
ikamantaigakerira yatavageigakerira
neageigakerorira impo tyara
okantata agaveagetakerora
posantegetankicharira.
Yantavageigakerira Kamiseaku
Yogaegiri kamaguigakerorira oka
tavagerintsipage onti onake anta
onakera nia Eni, kosokoku onti
onake katonko republica peró.
Ogari oga yantavageigakerira onti
yantavageigakera ipitaigakera
yagaataigakerira yoga ienka
nagetankitsirira anta onagetakera
kañorira San Martin, Kashiriariku ontiri
pagoreniku. Kipatsi 88 ontiri 56 ariotari
onakeri kara itovaigavagetakera
ienka aka otimagetaganira.
Yogari ienka kamiseakunirira onti
inake ikametitashitakerira kameti
iporeaatakoigakerira peroano.
Importancia del área
El área en la cual se desarrolla el PMB
se encuentra comprendida dentro de
una región de especial sensibilidad:
la Amazonía Peruana, que abarca
gran parte del territorio del Perú. Es
un área de elevada biodiversidad
mayormente inexplorada y considerada uno de los 34 hotspots globales
de biodiversidad (www.biodiversityhotspots.org). Está circundada por
numerosas áreas naturales protegidas, indicando la importancia de
esta región para la conservación de
la biodiversidad del Perú. Las más
importantes de la zona son: Parque
Nacional Manú, Parque Nacional
Otishi, Reserva Comunal Ashaninka,
Reserva Comunal Matsigenka y
zonas de amortiguamiento del Alto
Purús, Manú y Apurimac. A estas se
suma la iniciativa binacional entre el
Perú y Bolivia del “Corredor de Conservación Vilcabamba-Amboró”.
El Bosque Tropical Amazónico es
reconocido como el ecosistema con
mayor diversidad de especies de
flora y fauna en el mundo, con elevada heterogeneidad tanto a nivel
biológico como geográfico y cultural. Se trata de una selva típica de
las zonas tropicales húmedas, con
formaciones vegetales densas con
más de un estrato de árboles y con
gran cantidad de epífitas y lianas.
Las formaciones vegetales predominantes son los bosques primarios
densos y los bosques con Guadua
sp., una bambúsea localmente llamada paca. En general, los diferentes tipos de bosques del Bajo Urubamba forman parte del complejo
sistema ecológico de la llanura
amazónica, y estos se caracterizan
por un dosel multiestratificado,
Okametitashitakerira oga kipatsi
Ogari inaigakera maika
yantavageigakera onti tyarikara
okantaka onagetakera
kantatigavagetaka okomutakotakara:
ogari inkenishi agavagetakero
magatiro ogipatsite Peroku.
Onti oga kipatsi oneinkanira
oposanteitakara inchatopage terira
agagetumatenkani oneinkani
onaigakera 34 omonkiigetakera
posantegetankicharira.
Ogari okañotakara maika
otovaigakera inkenishpage
opugamentunkanirira,okantake
tatoita okametitashitakera onakera
kara ashi onegitetavaempara
tovaigasanogetankitsirira
nankitsirira aka Peroku, ogari
pairorira okametitasanotakera
onti kañorira oka: parque nacional,
parque nacional otishi reserva
comunal Ashinka, reserva comunal
matsigenka ontiri neagetavakerorira
onti pero ontiri Manu ontiri
apurimac yokari kañotankicharira
, ogari oka itsitiiganakerora
timaigatsirira ario onake pero, Bolivia
oatakovagetakera ikempogiaigakarira
timageigatsirira vilcabamba- Amboro.
Ogari inkenishi irorori oneinkani
irorotari shintsitagagetakero magatiro
kantatigagetankicharira inchatopage
intiri kamarigetatsirira timagetatsirira
magatiro kipatsi, otovaigavagetakera
magatiro onagetakera niagetatsirira,
otimagetira, ontiri ogamegetarira.
Onti okantagani inkenishi
oparigaatira inkani, ariotari
otimagetakeri inchatopage ariotari
onagetakeri magatiro inkenishipage
ariotari onagetakeri kara otovaigakera
inchatopage shivitsapage . ogari
tovaigasanotankitsirira inchato onti
inkenishi terira omporoimatenkani
17
“La diversidad biológica es la variedad de las formas de vida. La Convención
Internacional sobre Diversidad Biológica la define como ‘la variabilidad de
los organismos vivientes provenientes de todos los ámbitos, los ecosistemas
terrestres, marinos y otros ecosistemas acuáticos, incluyendo los complejos
ecológicos de los cuales forman parte’. El hombre forma parte de los
sistemas naturales; por lo tanto la diversidad cultural también se considera
como parte de la biodiversidad”.
“Ogari otovaigagetakera inchatpage onti onkantakera okantatigagetakara
otimagetakera. Antari yapatoitaigakara maganiro niakogeigakerora
otovaigagetakera inchatopage iriroroegi isureigakaro okantatigagetakara
magatiro timagetatsirira magatiro otimagetakera, ogari inchatopage
kipatsikutirira niaakunirira ontiri pashini timagetatsirira niaakunirira
ario onake kara aikiro inchatopage nagetankitsirira kara. Yogari
matsigenka irorotari itimantaiga magatiro timagetatsirira irorotari
oga kantatigagetankicharira yogamegeigarira ario onake kara aikiro
posantegetankicharira timagetatsirira”.
como resultado de la fisiografía del
terreno, no son inundables y están
expuestos al flujo estacional de las
masas de agua por lo que tienen
buen drenaje.
Este sector del Bajo Urubamba
constituía, hasta hace unos años, un
lugar poco estudiado. Las primeras
investigaciones aportaron el registro de 254 especies de mariposas
diurnas, 165 especies de mariposas
nocturnas, 55 especies de hormigas, 54 especies de abejas y avispas,
81 especies de escarabajos y 252 especies de arañas (Dalmeier y Alonso, 1997; Sillero Zubiri et al., 2002).
Posteriormente el PMB continuó la
generación de información valiosa
al conocimiento de esta área poco
explorada, habiendo registrado en
los últimos ocho años de monitoreo
unas 1075 especies vegetales, 530
especies de aves, 141 especies de
mamíferos, 174 especies de anfibios
y reptiles y 148 especies de escarabajos (Juárez et al. 2013 e informes
anuales previos).
culturas americanas que aún mantienen vínculos estrechos con su
entorno.
Desde el punto de vista del estado
de conservación, el área estudiada
por el PMB en el sector de explotación posee un escaso nivel de intervención, sin llegar a alcanzar el 2 %
de la superficie total monitoreada.
Dichos sectores comprenden áreas
de proyecto, cultivos, áreas desbrozadas, deforestadas para fines
ganaderos y bosques secundarios
en recuperación.
Por otro lado, la región del Bajo
Urubamba tiene relevancia desde
el punto de vista social y cultural
por estar ocupada históricamente
por población matsigenka perteneciente a la familia etnolingüística
Arawak; una de las más ancestrales
18
otovaigavageti kara ario onake kara
kapiroshi , okantaganirira kapiro.
Magatiro oka okantatigagetakara
magatiro inkenishipage
timagetatsirira aka Eniku ario
otimagetakera kara magatiro
inchatopage anta otishigetanakera
ovashi onegintegetanaka
otovaigagevetakatyo ovashi
okontetakotanakera tyara okantaka
kipatsi tesakona ontovaige ovashi
ario onake kara otimagetakera nia
ontitari otimakera nia anta saviaku.
Antari anta Eniku ario onake
kara tesanorira ontovaige aikiro
maani osankevantakotunkani.
Oketyorira yovetsikaigake
isankevantakoigakerora intagani
okontetanake otsirinkakogetakra
254 pemperopage kutagiterikunirira,
165 sagitegetikunirira, 55 yaipage,
54 pitsipage intiri sanipage, 81
tomposopage ontiri 252 etopage,
inti sankevantakotakero ipaita
Dalmeier, intiri alonson iroro
shiriagarini 1996 impo imataka
Slleri Zubiri iroro shiriagarini 2002.
Impo ovashi imatanakero PMB
iriroegi ikamantakoiganakero
okametigematityo kara manirira
inegageigake avisanakera 8
shiriagarini itsirinkakoigake 1075
inchatopage 530 aragetatsirira 141
tsomigetatsirira, 174 inkiropage ontiri
saniripage ontiri 148 tomposopage.
Pese a la relación existente con
otras culturas no indígenas, la subsistencia de las comunidades nativas depende todavía del control
y el uso de sus territorios así como
de los recursos del bosque, así que
mantiene una alta movilidad espacial con un patrón de asentamiento
disperso. Las principales actividades que realizan las comunidades
conforman su sustento de alimentación; ellas son la pesca, la caza, la
agricultura, la horticultura y la recolección de productos del bosque.
inkenishi oporoaganirira ataque
oshivokagetanai.
Ogari otimaganira ariotari
onagetakeri yantageigirira
tsitikiiganakerira matsigenkaegi
ariotari kara timagigakeri ariotari
inaigakeri kara matsigenkaegi
ontiri yogamegeigarira ariotari
itimageigiri iriroegitari gitovaigakeri
Arawaka iriroegitari iponiantaigaka
pairaninirira yogamegeigakarira
itimavageigakera.
Ariotari itimaigakeri itentaigakarira
virakocha, ogari itimaigakera
matsigenkaegi tsikyatatyo
iriroegi ineanontavageigaka
ashi igipatsiegite ontiri
inkenishipage itimantageigakarora
inegintegeigakerora onti
itimageigakera parikotipageku,
ogari itimashitasanoigakerira
yantavageigakera ashi
isekavageigakempara onti
ishimaavageigira, ikenavageigira,
ipankivageigira ipiravageigara
ontiri yagaigira okitsokipage
inkenishikutirira.
Ogari isankevantakoigakerira
kipatsi yantavageigakera 56 ontiri
88 irorori pinkante tesakona
antavagetenkani tera tyani
poroimaterone ikamaguigakerira
maika. Okari oka maika ariotari
onakeri kara yantavageigakera.
Itsamaivageigira, iporoaigira,
itogavageigira ipiravageigara ontiri
19
Uso de esta guía
Ogotakenkanira
ovairopage
inchatopage
El Bajo Urubamba está conformado
por diferentes tipos de bosques,
localizados en áreas colinosas,
quebradas y terrazas, que albergan
una gran diversidad de especies de
plantas vasculares. Desde 2005, esta
zona está siendo estudiada por el
Programa de Monitoreo de la Biodiversidad (PMB). Como parte de sus
resultados, se están publicando una
serie de guías, tanto en idioma español como en matsigenka, porque
un gran sector del Bajo Urubamba
está ocupado por las comunidades
nativas matsigenkas, quienes participan como coinvestigadores en
los estudios realizados por el PMB,
proporcionando información de usos
y nombres en su dialecto.
Antari anta otimaganira Eniku
ariotari kara otimagetake magatiro
inchatopage okantatigagematatyo
kara, onti onagetake
ogaenokagetakara, niatenipageku
ontiri otarankagetira, ariotari
onagetakeri kara oposanteigematatyo
inchatopage, ogari shiriagarini 2005
isankevantakoigakero kamaguigirorira
magatiro timagetsirira. Impo ario kara
okontetakotanake irovetsikaigakera
sankevanti ogotakenkanira tyara
opaigetara, otsirinkakotunkanira
irinianeku viroakocha impo
aikiro irinianeku matsigenka,
iriroegitari timageigankitsirira kara
otimagetaganira Eniku, matsigenkaegi
iriroegitari aikiro mutakogeigakeririra
isankevantakoigakerora yogaegi PMB
ikamantaigakerira irantaigakerora
ontiri aikiro opaigetakara ovairopage
irinianeku.
Para esta GUÍA, hemos seleccionado
60 plantas que son las más comunes
en el territorio matsigenka en el Bajo
Urubamba. Debido a que el vocabulario de la botánica descriptiva es
muy amplio y técnico, en la presente
GUÍA se ha tratado –en la medida de
lo posible– de usar palabras sencillas
y propias del lenguaje común, aunque en algunos casos fue imposible;
por tal razón, se presenta un gráfico
con las partes de una planta y un
glosario de los términos usados.
Las fichas han sido organizadas por
orden alfabético de las familias y
dentro de estas, por orden alfabético
de las especies. Las familias han sido
clasificadas con el sistema filogenético. Cada planta posee información de
su clasificación taxonómica (familia
y especie), nombre común, nombre
matsigenka, descripción general,
forma de uso y hábitat, distribución
en América, distribución local y, finalmente, la fenología de las especies.
20
Okari oka yovetsikaigakerira
oneakenkanira ovairopage
inchatopage onti onake 60
inchatopage ineasanogeigirira
matsigenkaegi timaigatsirira
igipatsiegite anta Eniku, ogari
iniantageigakarira yovetsikaigakerora
itsirinkakoigakerora inchatopage
otovagigavageti aikiro
okomuvageta, okari oka
yantaigakerira isuretasanoigakaro
iriniantaigakemparora niagantsi terira
onkomutempa oniantavintsataganirira
okonogaka tera iragaveaigero, irorotari
otsonkanakara oka yogaigakero
niagantsi komutankicharira.
Ogari inchatopage, iniakoigakerira
yovetsikasanoigakerora kameti
ineginteigakero ontsitanakara
opaitakara ontiri tovaigakerorira aikiro
ovairo inchato, ogari gitovaigakerorira
onti yogaigakero ineginteigakerora
Al inicio de cada ficha, se presenta un
diagnóstico breve de cada especie
de las características más distintivas, para facilitar su identificación
en campo. Además, se presenta un
sistema de iconos, que permite el
conocimiento de cada especie, el
hábito, usos, distribución en el Perú,
unidad de paisaje dentro del área
del PMB, estado de conservación y
endemismo.
Con respecto a la distribución local
se indica el sitio de monitoreo donde
fue registrada la especie y se utilizan
una serie de abreviaturas desarrolladas a continuación y detalladas en
cada ficha.
Distribución local:
Pagoreni = PAG
Nuevo Mundo = NM
Kirigueti = KIR
Cashiriari 1 = CASH1
Cashiriari 2 = CASH2
Cashiriari 3 = CASH3
San Martín = SM
Malvinas = MALV
Sepriato = SEP
Porokari = POR
Totiroki = TOT
Meronkiari = MER
Aguas Negras = AGN
Alto Camisea = ALC
Mipaya = MIP
San Martín 3 = SM3
Pagoreni A = PAGA
Pagoreni B = PAGB
Armihuari Norte = ARN
San Martín Este = SME
Potogoshiari = POT
Tsonkiriari = TSO
kameti ovetsaikakerora.
Patiropage inchato otimake ashi
ikamantakogeigakerora tyara okanta
irorori otimakera ontiri opaitakara.
Ipaitirora virakocha, ipaitirora
matsigenka antari itsirinkakoigakerora
yogaigakero aikiro ikamantakoigakera
tyara okanta agaganira antantaganira
ontiri otimakera otivarokanakara
inkenishipageku , impo tyara okanta
irorori inchatopage.
Antari itsitiiganakerora
itsirinkakoigakerora onti yogaigakero
irogotakerora iniakoigakero
patiropage maani tyara okantaka
otimakera okantatigagetakara, kameti
ganiri okomuta ogotakenkanira tyara
okanta otimakera inkenishiku.
Aikiro ario onake aikiro
itsirinkakoigakerora ogotakenkanira
maani ovairopage inchatopage,
ontiri opaitakara, otimashitakerira,
otivarokagetakara onakera aka
Peroku, ontiri itivarokaigakerora
kamagutirorira inchatopage
kantatigagetankicharira ontiri
okempogiagetaganira aikiro
iniakoigakero omantsigane
inchatopage.
Itimira otimagetaganira:
21
Sistema de iconos
Tyara onkantageta
onakera
A continuación, se presenta la descripción de los iconos y los criterios
utilizados a los que se refiere cada
uno.
Maika tsame aneaigakero
itsirinkakoigakero tyara okanta
onagetakera ontiri isuregeigakarira
irantaigakerira impo
oniakoigetakerora patiropage
Iconos Hábito:
Este criterio se refiere a la forma de
crecimiento de la especie.
Onagetakera ovairopage:
Okari onti oniakogetakerora
tyara okantaka okimogetanakera
inchatopage.
Árbol
Planta perenne, de tronco
leñoso y elevado, que se
ramifica a cierta altura del
suelo.
Arbusto
Plantas perennes, de tallo leñoso y ramas desde la base.
Pankiritsipagae
Onti pankirintsipage ogari
opoa otagagani ogari
otsegopage otimake anta
otsitiku
Bambú
Cañas leñosas con entrenudos y nudos, principalmente
de las poáceas leñosas.
Kapiro
Onti okiitake otagagani
ovikavikaatakaro
ogeretopage ontiri
otimakera tovaiti ogereto
ogasanotyo okogakotagani
ontagakenkanira.
Hierba
Planta no leñosa o escasamente leñosa y de tamaño
pequeño.
Tovaseri
Onti pankirintsi
otagagetaganirira ontirika
tera ontimasanote
tsitsipage aikiro otyomiani
okiipage.
Liana
Planta trepadora leñosa.
22
Inchato
Onti shivokatsirira,
opoa otagagani
aikiro ogatsantsani,
ogari otsegopage
ogatsantsagetake aikiro
onavageti enoku onavageti
savi kipatsi.
Kivitsa
Onti shivitsa tagutatsirira
otagagani
Iconos de Usos:
Este criterio se refiere a la utilidad
que les dan a las plantas las comunidades nativas.
Onagetakera ogotakenkanira
Okari isureigakarira onti onkantakera
yogavintaigarira inchatopage
matsigenkaegi
Alimento
Especies que son consumidas como fuente de alimento por parte de las comunidades nativas.
Ogaganirira
Onti ogagetaganirira
ashi isekaigemparira
matsigenkaegi
Artesanía
Plantas que son utilizados en
la fabricación de artesanías o
accesorios ornamentales por
parte de las comunidades
nativas.
Ovetsikagetaganirira
Onti inchatopage
ovetsikunkanirira
inkiashitakempara ontiri
irogagetakempara
ivankoegiku matsigenkaegi.
Colorante
Plantas de las cuales se obtiene algún colorante para
teñir sus tejidos.
Pitsitsari
Onti inchatopage ashi
ontirigetakempara
okirikavageigira.
Cultivado
Plantas que son sembradas
o plantadas, para obtener
alguna parte de la planta
para consumir.
Ompakitaganirira
Onti inchato opankitaganirira
ontirika okitataganirira
kameti oshivokanakera
ogakenkanira.
Fibra
Hilo que se obtiene al separar la corteza de algunas
plantas.
Iviritsa
Onti otsa onti ovetsikaganira
agaganira otsa otakitsa
inchatopage
Medicinal
Planta que es usada para
curar o calmar alguna dolencia por los comuneros.
Ogavintantaganirira
Onti inchato agaganirira ashi
ogavintantaganira okatsigetira
timaigatsirira kara.
Maderable
Especies maderables, que
son usadas frecuentemente
para la construcción de sus
viviendas.
Okotapga inchato
Onti agaganirira
ovetsikantakenkanira
ivankoegi intimaigakera.
23
Ornamental
Plantas usadas en las cercanías de las casas, por tener
flores vistosas.
Yogaigirira ivankoku
Onti inchato yogageigirira
ivankoegiku, ashi
ontimakeniri otega
onkoneatakera
Iconos de distribución en el Perú:
Referencia de las plantas en los departamentos de Perú.
Onagetakera otivarokagetakara
onakera aka peroku,
Onti inchatopage timagetankitsirira
otivarokagetakara aka Peroku,
Amazonas (am)
Ayacucho (ay)
Cajamarca (ca)
Cusco (cu)
Huánuco (hu)
Junín (ju)
Lima (li)
Loreto (lo)
Madre de Dios (md)
Pasco (pa)
Piura (pi)
Puno (pu)
Ucayali (uc)
San Martín (sm)
Apurímac (ap)
Iconos de unidades de paisaje
dentro del área del PMB
Las distintas unidades de vegetación dentro del área del PMB que se
contemplaron para indicar la distribución de cada especie se basaron,
según el tipo de bosque que predomina, y han sido definidas en función
de la densidad de árboles maduros,
de gran porte. (Véase el mapa de
“Unidades de paisaje” pag 26).
Onagetakera apatogetakara
timagetatsirira inaigakera kamaguigirorira
kantatigagetankicharira
inchatopage (PBM).
Ogari okantatigagetakara
otovaigakera inchatopage inaigakera
PMB ario kara ineaigakerora ovashi
iriroegi itsitiigakero itivarokaigakerora
patiropage opaigetakara onti
ineantaigakaro tyara okantagetaka
inchatopage otimagetakera,impo
ipaigetakerora patiropage tyara
okantaka inchatopage antaropageni
ontiri omarapoani.( kamosoigero
oneatakotunkanira inchatopage).
Bosque Amazónico Primario Denso (BAPD): Es la formación forestal
madura de la región, con una buena
cantidad de árboles de gran porte
(densidad promedio de árboles de
un diámetro mayor o igual a 10 cm, a
Inkenishi terira
omporoimatenkani, onti
otimakera inchatopage
antaropage otovaigavageti
kara omarapagenisano
onake ogotunkanira 10 cm
24
la altura del pecho (DAP) = 500 o 600
árboles por hectárea) y una extensa
serie de especies vegetales que ocupan los diferentes estratos del espacio
vertical llegando hasta los 30 metros.
ogatsantsatakera impo pashini
aityo 500 ontirika 600 inchatopage
has otovaigavageti onagetakera
oposanteitakara aratinkagetakera
ogonkevagetaka 30 metero.
Bosque Amazónico Primario Semidenso (BAPsd): Similar al anterior, se
diferencia por la menor densidad de
árboles maduros (densidad promedio de árboles de mayor o igual a 10
cm de DAP=300-400 árboles / hectárea) y por la presencia muy frecuente
de la bambúsea Guada sarcophaga,
localmente conocida como paca,
cuya cobertura no es mayor al 30 %.
Inkenishi terira omporimatenkani,
tesanorira otimasanote inchatopage,
onti okañovetakaro inkaaratirira onti
okantigumataka tesano ontovaige
inchatopage antaropageni intagati
onake antaroni 10cm impo onake
300 ontirika 400 inchatopage
has intagati timasanogetankitsi
kapiroshipage antari
oneasanotaganira onti okantagani
kapiro, tesano ontimasanote intagati
onake 30%.
Pacal de Bosque Amazónico (PBA):
Corresponde a bosques donde la
densidad de árboles maduros es
baja y la paca es predominante, en
una proporción que varía entre 70 %
y el 100 %.
Inkenishi kapiroshi: onti inkenishi
otimasanotakera inchatoshipage
antaronipage ochariaegiti ogari
kapiro iroro tovaigasanotankitsi
ariorika onake 70 ontirika 100 %.
Bosque Secundario (Bs): Son áreas
boscosas en proceso de regeneración, después de la tala o alteración
del Bosque Primario; principalmente
formadas por especies pioneras o
colonizadoras que producen una
abundancia de pequeñas semillas,
que son dispersadas por aves y
murciélagos, estos árboles tienen
un crecimiento rápido, como ocurre
con Trema micrantha (Cannabaceae),
Cecropia sciadophylla (Urticaceae)
y Ochroma pyramidale (Malvaceae).
La regeneración y sucesión de estos
bosques hasta alcanzar el Bosque
Primario puede llevar más de 600
años en el Perú (Foster, 1990).
Inkenishipage tesakonarira
ontovaige inchatopage: onti
inkenishi tesano otimasanote
inchatopage onti okyaenka
shivokagetanankitsi onti
otogunkanira ontirika oporoinkanira
inkenishi otimasanotira inkenishi,
ontirika otimasanotira inchatopage
ontirika otimagetakera timatsirira
okitsoki tovaiti otimiaegitirira okitsoki
iokagigetakerora tsimeripage
intirika pijiripage irorori shintsi
onkimogetake kañorira oga
terema. Irorori onkañotakempa
maika impo ogonkevagetanaempa
onkañovagetanaemparora
otimasanotira inchatopage agaveake
ontimakera 60 shiriagarini aka
peroku.(tsirinkakotakerorira Foster
1990).
25
Mapa de unidades de paisaje
Mapa apatogetakara timagetatsirira inaigakera
kamaguigirorira kantatigagetankicharira
inchatopage.
26
27
Áreas intervenidas (AI): Se trata de
zonas modificadas directamente por
la actividad humana en el momento del estudio. Generalmente son
chacras y purmas, producto de la
actividad agrícola de los pueblos que
habitan la región. Pero también se
incluyen en esta categoría las zonas
alteradas por la actividad extractiva y
productiva de hidrocarburos.
Oporoinkanira inkenishipage:
onti oga kipatsi yantavageigakero
matsigenkaegi isankevantakoigakerora.
Onti tsamairintsi magatiro ontirikara
magashipogo, ipankivageigakera
tinaigatsirira kara otimagetaganira.
Kantankicha aikiro ario inaigake
yantavageigakera tavageigankitsirira
neageigiririra ienkapage yagaigakerira
ipimantaigakerira.
Iconos Conservación
Respecto del estatus de conservación de las especies tratadas en esta
Guía, se tienen en cuenta los criterios
de la Convención Internacional de
Especies Amenazadas de Fauna y
Flora Silvestres (CITES), de la Unión
Mundial para la Naturaleza (UICN) y
de la Legislación Nacional Peruana a
través del Decreto Supremo N.º 0432006-AG.
Onaigakera Okempogiaganira
Ogari onakera Okempogiaganira
inchatopage oniakotunkanirira
aka onti agunkani isureigakarira
yapatoventaigakarira pashini
kipatsi inchatopage panikyarira
ompegagetanakempa kañorira
inkenishipagekunirira ontiri inchatopage,
ontiri ypatoitaigakara pashinipage
kipatsi iniakoigakerora inchatopage
ontiri ikantiria koveenkari perokunirira
otsirinkakotaka nero oka No. 043-2006-AG.
CITES
La Convención sobre el Comercio
Internacional de Especies Amenazadas de Fauna y Flora Silvestres es un
acuerdo internacional que busca reglamentar el comercio internacional
de animales y plantas silvestres, así
como sus partes y derivados. Posee
tres categorías o apéndices según
el grado de amenaza, y en ellos son
catalogadas más de 30.000 especies
de animales y plantas silvestres que
están actualmente afectadas por el
comercio en el mundo entero regulando la exportación e importación
de cada especie.
Yapatoventaigakarora
ipimantavageigira pashinipageku
kipatsi ashi inchatopage atakerira
ontsonkatanakempa inkenishikunirira ontiri
inchatopage, onti ikemavakagaventaigakaro
timageigatsirira pashiniku kipatsi
iniakoigakerora irogaigakera
intsatagaigakerira pimantavageigatsirira
pashinipage kipatsi irashi niagetatsirira ontiri
inchatopage ontiri tyati onti irorori aikiro
tatoita okañotaka. Otimake magati irorori
ontiri pashini nagetankitsirira niakotakerorira
tyati onti irorori onti ogotunkani
onagetakera ariorika 30, 000 ipaigetakara
kamarigetatsirira ontiri inchatopage
maikari maika agagetakero magatiro
pimantavageigatsirira pashinipageku
kipatsi iroroni yogaiganakakero
impimantaiganakerira patiropage
ovairopage.
28
Apéndice I: Incluye las plantas en
peligro de extinción que están afectadas por el comercio o que pueden
estarlo. El comercio de estas especies
recolectadas de su ambiente natural
está prohibido. Incluye más de 300
especies vegetales.
Ogavitunkara I: Ario onake kara
inchato okomutanankicharira
atakerira ompeganakempa
agaveake ovegagatanakerora
opimantavagetaganira. Okari oka
impimantaigakera yagaigakerira
anta otimagetira iroro pinkante
okantavitaka. Ario onake kara
otovaigavageti 300 inchatopage.
Apéndice II: Incluye las plantas
que actualmente no se encuentran
necesariamente en peligro de extinción, pero podrían llegar a estarlo
si el comercio de ejemplares de
dichas especies no se controlara. Se
incluyen especies de aspecto similar
a las que pueden encontrarse amenazadas en un futuro, para hacer un
control más efectivo. Está permitido
y regulado el comercio de especies
reproducidas artificialmente. Incluye
más de 29.000 especies vegetales.
Ogavitunkanira II: Ario onake
kara inchatopage timankitsirira
maika terira onkomutakotempa
ompeganakempara, kantankicha
agaveake ompeganakempara
garikara isureigavaaro
intsotetavaemparora
impimantaigakerora. Ario onake
kara aikiro inchatopage agaveakerira
ompeganakempara impogini,
kametiniri oneagetakempara
neginte. Mataka okantunkani
ompimantakenkanira inchatopage
ogitovaigunkanirira ovetsikunkanira
kogapage, ario onake 29000
inchatopage timagetatsirira.
Apéndice III: Incluye las plantas
sujetas a reglamentación en el territorio de un país parte que necesita la
colaboración de las otras partes para
el mejor control de la explotación de
la especie. Incluye más de 100 especies vegetales.
Ogavitunkanira III: Ario onake kara
inchatopage okantavitunkanirira
nagetankitsirira aka kipatsiku pashini
okogakotunkani amutakotakenkanira
pashini kametiniri oneagetakenkanira
ompimantakenkanira inchatopage.
Ario onake kara otovaigakera 100
inchatopage timankitsirira.
UICN
La Unión Mundial para la Conservación de la Naturaleza posee categorías para clasificar las especies en alto
riesgo de extinción global.
UICN
Yapatoitaigakara timagetatsirira
pashini kipatsi ashi irineginteigakerora
timagetatisirira inkenishipageku
otimagetakera ashi oneagetakenkanira
inchatopage matanaka atake
ontsonkatanakempara magatiro.
29
Extinto (EX): Un taxón se considera
extinto cuando no queda ninguna
duda razonable de que el último
individuo existente ha muerto. Se
presume que un taxón está extinto
cuando en las prospecciones exhaustivas de sus hábitats, conocidos o esperados, en los momentos apropiados (diarios, estacionales, anuales), y
a lo largo de su área de distribución
histórica, no se ha podido detectar
un solo individuo. Las prospecciones
deberán ser realizadas en períodos
de tiempo apropiados al ciclo de
vida y a las formas de vida del taxón.
Extinto en Estado Silvestre (EW):
Un taxón está “extinto en estado
silvestre” cuando solo sobrevive en
cultivo, en cautividad o como población (o poblaciones) naturalizada
completamente fuera de su distribución original. Se presume que un
taxón está “extinto en estado silvestre” cuando en las prospecciones
exhaustivas de sus hábitats, conocidos o esperados, en los momentos
apropiados (diarios, estacionales,
anuales), y a lo largo de su área de
distribución histórica, no se ha podido detectar un solo individuo. Las
pros-pecciones deberán ser realizadas en períodos de tiempo apropiados al ciclo de vida y a las formas de
vida del taxón.
30
Pegasanotaka: okantakera
mataka pegaka ariorika tera
ontimutate oneimataenkanira patiro
inchato mataka kamasanotake.
Ariorika okantunkani oga
mataka pegankicharira
oneinkani tyara otimirira
kara oneasanotagani ontirika
ogiinkanira, oneasanotakenkanira
kutagiteriku osarigapaakera
ontiri patiro shiriagarini) impo
otovaigavagetanakera onagetakera
kara ovashi otsititanakara
otovaigavagetanakera
oneanunkanira tera gaveenkani
oneakenkanira patirora onake.
Ogari osuretunkanira agaveake
oneakenkanira otovaigavagetakera
otimagetakera oga inchatopage
okañotakara maika otimagetakera.
Opegagetanakara magatiro
inchatopage: ogari
pegagetanankicharira oga
inchatopage intagati otimagetanai
opankitaganira, onakera
atsipereakera otovaigakera
ontirikara otovaigasanotakera
otimasanogetakera onagetakera
terira ontivarokagetempa kantaka
otimakera okyara. Onti okantunkani
patiro onakera mataka pegaka
inchatopage tera ontimae
onagetakera oneagetaganirira
ontirikara ashirikogetakara,
ontirika onakera otivarokagetakara
onagetakera tera agaveenkani
oneakenkanira patiropage
onakera. Ogari isureigakarira
agaveake ontimakera kutagiteri
ashi onkamosogetakenkanira tyara
kara onagetakera otimagetakera
inchatopage.
En Peligro Crítico (CR): Un taxón
está “en peligro crítico” cuando la
mejor evidencia disponible (severa
reducción de la población, poblaciones muy pequeñas, área geográfica
ocupada muy pequeña, o el análisis
cuantitativo de la probabilidad de
extinción durante los próximos 10
años es > 50 %) indica que se está
enfrentando un riesgo extremadamente alto de extinción en estado
silvestre.
Koveenkatankitsirira
okantunkanirira: ogari
komutanankicharira agakara
otimagetanakera omaanigetanakera
timagatatsirira ontirikara magatiro
apatogetakara otimagetakera
ontirika otyomiaegiti tyarikara kara
onakera otimagetakera otyomiani
onakera ogari ogogetunkanirira
tovaigasanotankitsirira
oneagetunkanirira
tsonkagetanankicharira anta
ogonketakempara 10 shiriagarini ario
onake kara 50 % okantakera mataka
atake aganaka ontsonkatanakempara
mataka atake otimanake ashi
ontsonkatanakempara inchatopage.
En Peligro (EN): Un taxón está “en
peligro” cuando la mejor evidencia
disponible (gran reducción de la
población, poblaciones pequeñas,
pequeñas áreas geográficas ocupadas, o el análisis cuantitativo de la
probabilidad de extinción durante
los próximos 20 años es > 20 %)
indica que se está enfrentando un
riesgo muy alto de extinción en
estado silvestre.
Ogari ontsokantanakempara: onti
koveenkantanankitsirira gasakonarira
otimagetanai otovaigakera
otyomiaegini maani otimakotake
agakerora magatiro, ontirika atake
opegagetanaka avisanakera 20
shiriagarini onakera 20% okantakera
mataka atake otsititanakara
ompegagetanakempara
magatiropage inchatopage.
Vulnerable (VU): Un taxón es “vulnerable” cuando la mejor evidencia
disponible (reducción sustancial
de la población, poblaciones pequeñas, área geográfica ocupada
bastante pequeña, o el análisis
cuantitativo de la probabilidad de
extinción durante los próximos 100
años es > 10 %) indica que está
enfrentando un alto riesgo de extinción en estado silvestre.
Tsipereankitsarira: onti oga
tsipereankicharira ariorikara
oneinkani mataka atake
otsonkatanaka otimagetakera
ontirikara maanirira otimagetake
onagetakera otimagetakera
otyomiaeginirira ontirika
oneagetunkanira otovaigakera
oneagetakenkanira atake
opegagetanaka avisanakera 100
shiriagarini ontirika 10% onakera
mataka atake ovegagatanaka
ontsokatanakempara inchatopage.
31
Casi Amenazdo (NT): Un taxón está
“casi amenazado” cuando ha sido
evaluado según los criterios y no
satisface, actualmente, los criterios
para considerarlo “en peligro crítico”,
“en peligro” o “vulnerable”; pero está
próximo a satisfacer esos criterios
o, posiblemente, los satisfaga en el
futuro cercano.
Panikya ontsonkatanakempa:
okari oka panikya ompeganakempa
ogotunkanira osuretunkanirira
tera ogishineante maikari maika
oga osuretunkanirira mataka atake
okoveenkatanake okantunkanirira,
ogari komutanankicharira
okenkisureakara mataka atake
ochoenitapaake ogishineakempara
oka oniinkanirira, garikara impogini
ontimake oka garira osamanitasanoti.
Preocupación Menor (LC): Un taxón
se considera de “preocupación menor” cuando, habiendo sido evaluado, no cumple ninguno de los criterios que definen las categorías de “en
peligro crítico”, “en peligro”, “vulnerable” o “casi amenazado”. Se incluyen
en esta categoría taxas abundante y
de amplia distribución.
Tesakonarira ovankinaventenkani:
ogari oka onti onkantakera
tesakonarira ovankinaventenkani,
anta oneantunkanira tera
ontsatagempa mamerisano
osuregevetunkanirira onti
ogunkani ompeganakempara
koveenkatankitsirira.
Ogari koveenkatankitsirira
shinonkaankicharira mataka
osariinkani. Ario onake kara oga
inchatopage otovaigagera impo
aikiro otsptenkakovagetanaka
otivarokagetakara..
Datos Insuficientes (DD): Un
taxón se incluye en la categoría
“datos insuficientes” cuando no hay
información adecuada para hacer
una evaluación, directa o indirecta,
de su riesgo de extinción basándose en la distribución o condición
de la población. Un taxón en esta
categoría puede estar bien estudiado, y su biología puede ser bien
conocida, pero carece de los datos
apropiados sobre su abundancia o
sobre su distribución. “Datos insuficientes” no es, por lo tanto, una
categoría de amenaza. Al incluir el
taxón en esta categoría, se indica
que se requiere más información, y
se reconoce la posibilidad de que
investigaciones futuras demues-
Maanirira ogotunkani: ogari
oka onti oniakogetakerira
tesanorira ogotasanogetenkani
magatiro teranika intime
kamantakotasanotakeronerira
ogotakenkaniniri katinkaniri
onagetake impo ariompari
oatanakeri ompeganakempara
ontivarokagetanakempara ontiri
timagetatsirira . ogari timankitsirira
oka oniakogetunkanirira maika onti
onake osankevantakotunkanira
ogari oniakogetakerira
oneagetagani magatiro
kantankicha tera ontimasanogete
ogotasanogetakenkanira
otimagetakera ontiri
otivarokagetakara. Ogari
terira ogotasanotenkani tera
32
tren que una clasificación de amenazada pudiera ser apropiada.
iroro onti okantakera tesano
onkamantasanotakotenkani
onti oneinkani ariorila agaveake
onkamosotasontakenkanira
impogini agageake ogotakenkanira
iroro mataka ogotunkani
okantatigagetakara
No Evaluado (NE): Un taxón se considera “no evaluado” cuando todavía
no ha sido clasificado en relación con
estos criterios.
Terira ogotenkani: okari oka
oneinkani terira ogotenkani teranika
ogenkani onakera iniakogeigakerira.
33
LEGISLACIÓN NACIONAL DECRETO
SUPREMO N.º 043-2006-AG
El Servicio Nacional de Áreas Naturales Protegidas por el Estado
(SERNANP) (ex-Instituto Nacional de
Recursos Naturales - INRENA) posee
una clasificación oficial de especies
de flora y fauna silvestres según
su estado de conservación. Para la
clasificación de especies silvestres
amenazadas en el Perú, se utilizaron
como base los criterios y categorías
de la UICN en un proceso abierto y
participativo con investigadores y
especialistas a nivel nacional, y estudios realizados por el INRENA y por
otras instituciones.
La clasificación según este Decreto
es la siguiente:
En Peligro Crítico (CR)
En Peligro (EN)
Vulnerable (VU)
Casi Amenazado (NT)
34
ONIAKOGETIRIRA
IKANTIRIRA KOVEENKARI
ONIAKOGETAKERORA
INCHATOPAGE
Kamagugetirorira magatiro
timagetatsirira inchatopage
ikantavintantakerira koveenkari
Yogotagantaigakerora
timagetatsirira inkenishipageku, ario
onagetakera kara inchatipage intiri
inkenishipagekunirira inaigakera
anta ikempogiinkanira. Ashi
yogageigakerora inchatopage
yoga pegagetanankicharira aka
peroku onti yantantaigakaro
isureigakarira ontiri onagetakera
neagetirorira ario kara onake kameti
iriaigakera inkamosoigakerora
yogaegi govageigatsririra
magatiro otimagetaganira
aikiro isankevantakoigakerora
kamagugeigirorira ontirika pashini
niakogetakerorira.
Endemismo
El término endemismo tiene numerosas acepciones, entre las que se
incluye la que se aplica a la entidad
biológica cuyo patrón espacial en
la naturaleza es manifiesta en una
distribución geográfica restringida a
un área definida (Gastón, 1994; León
et al., 2006).
Endémica para el Perú (E): Especies
con distribución exclusiva del Perú.
No endémica para el Perú (N):
Especies de amplia distribución, no
exclusivas del Perú.
Omantsigane
Ogari okantunkanira
omantsigane aityo otovaigavageti
oniakogetunkanirira ontirika
pashini agunkani oneakenkanira
oga niagetatsirira otimakera
niakogetakerorira irorotari
tivarokagetakerorira magatiro
otimagetira tyarikara kara
onagetakera itsirinkagetakerora
Gaston iroro shiriagarini 1994 impo
imatakero Leoni roro shiriagarini
2006.
Omantsigane ashi nankitsirira
aka peroku intagati
tivarokagetankicharira aka peroku
Tera ontime omantsigane onakera
aka Peroku, onti inchatopage tovaiti
otivarokagetaka tera patiro onakera
ashi perokutirira.
Nero oka yogogeigakerora
oniakogetakerora ikantirira
koveenkaripage
Koveenkatakitsirira
okantunkanirira
koveenkatake
okenkisureakara
Mataka atake ompeganakempara
35
Partes de una planta
Hoja simple
Oshi papanatiro onake
Opaigetakara patiro
inchato
Fichas de especies
yema terminal
otsonkanakara okii
Sankevantipage
otsirinkakotantagetunkanirira
ovairopage inchatopage
peciolo
okoroa
yemas axilares
ochomikipage otsego
lámina
opana
nodo
ogavitara
tallo
ogati
Hoja compuesta
Oshi tovaipanatirira
foliolo
okarashiatira
yema axilar
ochomiki
foliolo terminal
okarashiatira
peciolo
okoroa
tallo
ogati
36
raquis
otsapa
peciolulo
ovikagetara oshi
hoja
oshi, opana
ANACARDIACEAE
Spondias mombin
Ubus, Ubos y Ushun / Tsigorioki, ontirika tsigoroki
Robin Foster
1
Árbol con la corteza externa agrietada, de color marrón claro
o grisáceo y olor penetrante, hojas imparipinnadas con hasta
7 pares de foliolos. Fruto característico con pulpa amarilla,
agridulce, ligeramente fibroso y endocarpo leñoso.
Onti inchato, ogari otaki tagintagiimataka, kisaamatake
ontirika okamaratake, onkasankavageteratyo kara, ogari
oshipage tsegireashiamatake ona 7 patiropage. Ogari
okitsoki onti okitekitake, choeni opochatakotakero
oshitsakinii aikiro tsirematake.
HÁBITO / OPAITAKARA
DESCRIPCIÓN
ITSIRINKAKOIGAKERORA
Árbol de 30 m de alto, tronco
principal recto y cilíndrico con
corteza agrietada que, al corte,
secreta una resina transparente. Hojas compuestas, alternas,
imparipinnadas de hasta 7 pares de foliolos, olorosas al apretar (olor a mango). Flores pequeñas, de color blanco cremoso, dispuestas en panículas. Fruto en drupa ovoide amarillenta,
con la parte carnosa y agridulce, comestible. Las raíces cocidas se usan para la diarrea y el
tronco es maderable. Crecen en
bosques sin ninguna alteración,
principalmente en lugares planos no inundados; ocasionalmente en áreas con bosque secundario.
Onti inchato katinkapoamatake,
kanuropoamatake ogatsantsatira
ogotaganira onake 30 metero,
ogari otaki tagintagiimataka
onkaratakenkanirika
onkonteatapaake onani saankia.
Ogari oshi onti apatoshiataka,
okantatigashiagetaka
otseretserogoshiatake
onavagetakera 7 oshipage
apatoshiagetakara, ogari
enkagakera kañomataka
oenkagira mango. Ogari otega
otyomiaegiti kutategatavagetake
okitetegatumatake shintsi
opogerenki, ogari okitsoki
onti okanurokitsotake, aityo
ovatsa, choeni opotsatumatake,
ogagani, ogari oshitsaki agagani
okotaganira ashi shiarontsi,
irorokya opoa onti agunkani ashi
pankotsi. Onti otimi inkenishiku
kantaka tera ogagumatempa,
onasanogeti opampatira kipatsi
terira ampamankagetero nia
aikiro onti onagetake inkenishiku
omechomaronkashiagetira.
Distribución: Desde México
hasta el centro de Brasil y Bolivia, mayormente debajo de los
700 m de altitud.
USOS / OTIMASHITAKERIRA
Distribución local: KIR, MALV,
POR, MER, AGN, CASH2, POT,
TSO, TOT, SME.
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA
ONAKERA AKA PEROKU
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA
CITES
IUCN
DS
ENDEMISMO / OMANTSIGANE
END
N
38
am
ay
ca
cu
hu
ju
li
lo
md
pa
pi
pu
uc
sm
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO
TIMAGETATSIRIRA
BAPD
BAPsd
PBA
Bs
AI
Fenología: Florece principalmente a fines de la estación
seca, entre octubre y noviembre, y fructifica entre enero y
marzo.
Otivarokagetakara: Otsitanaka
mejikoku oavagetanake brasilku,
onasanogetake ogaenokasanogetakara
onakera 700 metero.
Itimira otimagetaganira: KIR, MALV,
POR, MER, AGN, CASH2, POT, TSO,
TOT, SME.
Tyara okanta irorori:
Oporenkantasanogeta irorota
ontsonkanaempa osarigira
ariorika octubre, noviembre impo
ontimavagetanake okitsoki kashiri
enero ontisaneni marzo.
39
APIACEAE
Eryngium foetidum
Sacha culantro / No conocido
2
Hierba aromática, que se encuentra frecuentemente
alrededor de casas, con las hojas basales duras, con márgenes
dentados. Sabor parecido al culandro o cilantro, pero más
fuerte, usada como condimento.
Kasankashi oshi otimageti anta shogikya pankotsipageku, choeni
okusopanatumatake otsuampiroroigetake okarashiatakera,
oenkagakera kañovetaka okantaganirira korantero ontirika
cirantero, kantankicha pairo oenkagasanovagetake, onti
okonogantagetagani osekataganirira.
HÁBITO / OPAITAKARA
DESCRIPCIÓN
ITSIRINKAKOIGAKERORA
Hierba de cortísimo tallo, aromática, de hasta 40 cm de alto.
Hojas basales agrupadas, muy
pocas veces sobre el tallo, limbo
obovado que se angosta hacia
la base, margen con pequeños
dientecillos. Flores pequeñas
blancas, azules a moradas; agrupadas a manera de cabezuelas
cilíndricas, protegidas por hojas pequeñas puntiagudas. Fruto
globoso de superficie lisa unido
en el ápice. Raíz carnosa. Las hojas son usadas como condimento en la preparación de comidas
y se toman en infusión contra
dolores de estómago. Crecen en
claros con bastante luz, especialmente cerca de las poblaciones.
Tera ogatsantsakiite otonki,
kasakamatake, antari
ogatsantsatakera intitagati
onake 40 cm. Ogari oshi
tsuampiroroitake apatoshigaka,
tesano otimasanogete okii,
akatsitikiini onake oponiakotakara
oshivokakera okarashiagetakera
otsempiroroitake. Kutategamatake
otega otyomiatisano,
okamachokategatake,
okisaategatake aikiro apatogitotaka
maganatotiro, otikakotakero
oshipage tsuampishiagetake, otimi
okitsoki tapityonkarekimataka
apatogisetakaro magatiro. Ogari
opari otimumatake ovatsa. Ogari
oshi agagani ovetsikantaganira
onkonogakenkanira isekataganirira
aikiro okavuatagani oviikaganira
así ankatsimotiatera. Onti
oshivoki terira ontime tovaseri,
yatagagetirora poreatsiri,
oshivokasanoti ochoenitira
itimageigira.
Distribución: Desde Canadá
hasta la Argentina, cultivada en
huertas familiares. Se comercializa a nivel internacional.
USOS / OTIMASHITAKERIRA
Distribución local: KIR.
Fenología: Florece y fructifica
casi todo el año.
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA
ONAKERA AKA PEROKU
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA
CITES
IUCN
DS
ENDEMISMO / OMANTSIGANE
END
N
40
Otivarokagetakara:
Oponiakotanakara kanadaku
ogonketakovagetanaka,
argentinaku, onti ipankiigiro
itsamaireegiku. Aikiro opimantagani
pashiniku kipatsi.
am
ay
ca
cu
hu
ju
li
Itimira otimagetaganira: KIR.
lo
md
pa
pi
pu
uc
sm
Tyara okanta irorori:
Otimasanoageti otegapage ontiri
oipage omirinka shiriagarini.
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO
TIMAGETATSIRIRA
BAPD
BAPsd
PBA
Bs
AI
41
APOCYNACEAE
Himatanthus sucuuba
Bellaco Caspi / Chomisanto
Hamilton Beltrán
3
Árbol con el tronco recto y cilíndrico, con abundante látex
blanco, hojas simples alternas. Fruto con dos folículos
elipsoidales amarillentos y brillantes.
Onti inchato katinkapoamatake aikiro okanuropatake,
otovaigavageti okashi kutakashiamatake.
HÁBITO / OPAITAKARA
DESCRIPCIÓN
ITSIRINKAKOIGAKERORA
Árbol de 20 m de alto, con tronco cilíndrico, con corteza que secreta abundante látex blanco al
cortar. Hojas simples, alternas
con el limbo lanceolado a elípticas. Flores de color blanco, a veces con una mancha amarilla
en el centro. Frutos con dos folículos elipsoidales de 20 cm de
largo, glabros brillantes, semillas numerosas aladas. Su látex
es usado para combatir las hernias y los dolores lumbares; ocasionalmente se usa como maderable.
Onti inchato omaretakera
onake 20 metero ogatsantsani
kara, kanuropoamatake opoa,
ogari otaki onkaratakempara
okonteatanake kutakashiaamatake
oani. Ogari oshi kantaka
okañotakara, kachanchashiagetake
ovegaraagetaka okaragetanakera
okamashiati. Ogari otega
kutategamatake okonogake
okitetake maani anta nigankitega.
Distribución: Desde Venezuela
hasta Bolivia.
Itimira otimagetaganira: NM,
CASH1, CASH2, CASH3, SM, POR, TOT,
MER, AGN, ALC, MIP, SEP, SM3.
Distribución local: NM, CASH1,
CASH2, CASH3, SM, POR, TOT,
MER, AGN, ALC, MIP, SEP, SM3.
Otivarokagetakara: Onake
Venesoeraku ogoketakovagetaka
Voriviaku.
Tyara okanta iroririi: Onti
otegamaiti irorori sarinku kañorira
kashiri setiembre, intirika octubre,
ogari otimira okitsoki inti kashiri
Fenología: Florece a finales de
la época seca entre septiembre y julio, intiri setiembre.
octubre, y fructifica en la época
seca entre julio y septiembre.
USOS / OTIMASHITAKERIRA
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA
ONAKERA AKA PEROKU
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA
CITES
IUCN
DS
ENDEMISMO / OMANTSIGANE
END
N
42
am
ay
ca
cu
hu
ju
li
lo
md
pa
pi
pu
uc
sm
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO
TIMAGETATSIRIRA
BAPD
BAPsd
PBA
Bs
AI
43
APOCYNACEAE
Tabernaemontana sananho
Sananho / Potogowariki
Hamilton Beltrán
4
Arbolillo de sotobosque con látex blanco abundante, tronco
recto cilíndrico, hojas simples opuestas, fruto con 2 folículos
semiglobosos de cubierta amarilla a verdosa y pulpa roja.
Onti inchato otimi inkenishiku ogari oani onkutavageteratyo
kara otovaigavageti, ogari opoa kantika kanuropoamatake,
ogari oshi opigapigashiataka, ogari okitsoki piteti onake
ovikagetakara okanuroitumatake okitetumatake ontirika
okaniatake ogari ochomiki onti okiraatake.
HÁBITO / OPAITAKARA
USOS / OTIMASHITAKERIRA
DESCRIPCIÓN
ITSIRINKAKOIGAKERORA
Arbusto o árbol pequeño de hasta 9 m, con látex abundante, corteza externa blanquecina o gris
clara. Hojas simples y opuestas,
a veces una más grande que la
otra, ovadas elípticas con el borde entero a sinuoso. Flores blancas con el tubo ligeramente retorcido. Frutos con la superficie
lisa, de color amarillento a verdoso, con la pulpa rojiza, formados por dos estructuras de forma
semiglobosa, con numerosas semillas marrones. Sus frutos son
comestibles y las hojas frescas
se calientan al fuego y colocan
como emplasto para combatir
el reumatismo. Crece en el sotobosque de varios tipos de bosques sin perturbación.
Onti inchato otyomiani onake
ogatsantsatakera onake 9 m,
otimavageti tovaiti oani, ogari otaki
onti okutatakitumatake, ontirika
okisaatumatake. Ogari oshi kantaka
okañotakara oshigetira, aityo
ochoeni omarashiatake impo pashini
otimiashini oveshintsaashiataka
antari okarashiku onti
okanuroshiatake.
Distribución: Desde Panamá
hasta el Perú.
Otivarokagetakara: Onti onake
Kamaaku, opokakovagetake Peroku.
Itimira otimagetaganira: KIR,
CASH1, CASH2, CASH3, POR, TOT,
MER, AGN, MIP, PAGB, ARM, SME, TSO.
Tyara okanta iroriri: Irorori onti
oporenkamaiti otsitanakara ontirika
okarakutanaira oparigaatira inkani,
kañorira Setiembreku, intiri marzo.
Distribución local: KIR, CASH1,
CASH2, CASH3, POR, TOT, MER,
AGN, MIP, PAGB, ARM, SME, TSO.
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA
ONAKERA AKA PEROKU
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA
CITES
IUCN
DS
ENDEMISMO / OMANTSIGANE
END
N
44
am
ay
ca
cu
hu
ju
li
lo
md
pa
pi
pu
uc
sm
Fenología: Florecen a principios
o finales de la época lluviosa entre septiembre y marzo, fructifican a finales de la época lluviosa,
hacia marzo.
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO
TIMAGETATSIRIRA
BAPD
BAPsd
PBA
Bs
AI
45
ARACEAE
Xanthosoma pubescens
No conocido / Kenashi
Hamilton Beltrán
5
Hierba de sotobosque con abundante látex blanco, con hojas
basales cordadas y peciolos largos, con la inflorescencia y
bráctea blanca.
Onti tovaseri onake inkenishiku, tovaiti otimake okashi
kutashiatake, ogari oshi omarapanani kara otsantsashiagetake,
antari opanaku onagetake otsapa kutatsapatavagetake.
HÁBITO / OPAITAKARA
USOS / OTIMASHITAKERIRA
DESCRIPCIÓN
ITSIRINKAKOIGAKERORA
Hierba del sotobosque, con
abundante látex. Hojas simples
y alternas, agrupadas en la base,
cordadas. Flores pequeñas blancas o amarillentas, forman un cigarrillo que está protegido por
una bráctea conocida como espata de color blanquecino. El fruto es una drupa. Crece en el sotobosque de bosques sin ninguna alteración y en las orillas de
los riachuelos. No se conoce ningún uso.
Onti tovaseri onake kara
inkenishiku, otovaiti oani, ogari
oshi oparapanapageni kara,
oshitikagetakaro okoroaku,
ovetsikagani okañovetakara
seri aityo konogakarorira
okutapanatumagetake. Ogari
okitsoki onti omaikitake otimake
inkenishiku, tera onkogakotempa,
otimasanoigeti niatenipageku
ontirika ampovatsasegetira,
ogavintantagani.
Distribución: Desde El Salvador
hasta Bolivia.
Otivarokagetakara:
Oponiakotanakara salvadorku
oatakovagetake voriviaku.
Distribución local: CASH1,
CASH2, CASH3.
Itimira otimagetaganira:
CASH1, CASH2, CASH3.
Fenología: Produce flores y frutos en la época seca de mayo a
septiembre.
Tyara okanta iroriri: Otegamaiti,
otimanake okitsoki sariniku yoga
kashiri mayo intiri setiembre.
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA
ONAKERA AKA PEROKU
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA
CITES
IUCN
DS
ENDEMISMO / OMANTSIGANE
END
N
46
am
ay
ca
cu
hu
ju
li
lo
md
pa
pi
pu
uc
sm
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO
TIMAGETATSIRIRA
BAPD
BAPsd
PBA
Bs
AI
47
ARALIACEAE
Schefflera morototoni
No conocido / Chakopiniroke
Robin Foster
6
Árbol pionero, propio de áreas alteradas de madera liviana
cremosa, hojas palmaticompuestas grandes, el envés de los
foliolos de marrón a amarillento.
Onti inchato tesano ontimasanote, otimashitakerira otyomiati
onake kitepoamatake, ogari oshi ogatsantsashiapage
omarashiani kara, antari savipanaku opana
okamarapanatumatake ontiri aikiro okitepanatumatake.
HÁBITO / OPAITAKARA
DESCRIPCIÓN
ITSIRINKAKOIGAKERORA
Árbol de hasta 18 m de alto,
tronco recto sin ramificaciones
en la parte inferior, madera blanda cremosa. Hojas palmaticompuestas, alternas, de hasta 1 m
de largo; número de foliolos varía entre 8 y 11, el envés de los
foliolos de color marrón a amarillento. Flores de color blanco
verdoso, que en conjunto dan
un aspecto de paraguas. Los frutos son drupas de color morado
a negruzco. En el Bajo Urubamba, no se ha registrado ningún
uso, en otros países, la madera es
utilizada para fabricar palitos de
fósforo. Crece principalmente en
el bosque secundario.
Onti inchato ogatsantsanisano
onavagetake 18 metero,
okatinkapoavageti kara tera
ontsegogetumate opoaku,
choeni okitepoatake. Ogari
oshi ogatsantsashiapageni kara
onake 1 m oshitishitikaataka oshi
onavagetake 8 ontirika 11 opana,
antari otapinapanatake onti
okiteripanatumagetake. Ogari
otegapage, onti okutategatumatake
okaniategatumatake aikiro, onti
okanuromaitake okañovetakarora
omanpegantaganirira
(paragua). Ogari okitsokipage
kanurokitsogetake shotuitumatake,
aikro opotsitakitumatake.
Antari timagaeigira
Matsigenkaegi Enikunirira, tera
irantantumaigemparo, antari
pinkante pashiniku kipatsi, onti
yagaigakero yovetsikantaigakerora
inchakii ashi poshiporo. Onti
oshivokasanogeti tesakonara otime
inchatopage.
Distribución: Desde México
hasta la Argentina.
USOS / OTIMASHITAKERIRA
Distribución local: NM, KIR,
CASH1, CASH2, CASH3, MALV,
POR, TOT, MER, MIP, SEP, SM3,
ARM.
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA
ONAKERA AKA PEROKU
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA
CITES
IUCN
DS
ENDEMISMO / OMANTSIGANE
END
N
48
am
ay
ca
cu
hu
ju
li
lo
md
pa
pi
pu
uc
sm
Fenología: Probablemente producen flores y frutos durante
todo el año en forma continua,
como las otras especies sucesionales.
Otivarokagetakara: Mejikoku,
oatakovagetakero Aregetinaku.
Itimira otimagetaganira: NM, KIR,
CASH1, CASH2, CASH3, MALV, POR,
TOT, MER, MIP, SEP, SM3, ARM.
Tyara okanta iroriri: Irorori onti
otegamatitake ontiri okitsokitira
magatiro shiriagarini omirika
otimira okañogetakarora pashini
shigakerorira.
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO
TIMAGETATSIRIRA
BAPD
BAPsd
PBA
Bs
AI
49
ARECACEAE
Astrocaryum murumuru
Chonta / Tiroti
Robin Foster
7
Palmera usualmente con varios tallos agrupados; los
entrenudos del tronco, cubiertos con espinas quebradizas de
color gris o negruzco; hojas con el envés de la pinnas blancas,
con espinas aplanadas de color amarillento a marrón.
Onti otimi kara inkenishiku otimakera otovaigavageti
aratintiroroitakera apatosegavagetaka, otimagetake ogetopage
opoaku tovaiti otsei okaraagetake potsitatonkimatake
otsei, ogari oshi antari savi kutashiamatake, otimake otsei
opagagetakera choeni okiteshiatumatake aikiro.
HÁBITO / OPAITAKARA
DESCRIPCIÓN
ITSIRINKAKOIGAKERORA
Palmeras con los tallos agrupados de 10 m de alto, con los entrenudos con espinas de color
gris a negruzco formando anillos. Hojas alternas, pinnadas, el
envés blanquecino y con espinas aplanadas de color amarillento a marrón, igual que el peciolo. Flores masculinas purpúreas, y flores femeninas cubiertas con espínulas, agrupadas en
racimos largos. Fruto globoso de
color verde amarillento, frecuentemente cubierto de espinas. Los
frutos y las hojas tiernas se usan
como alimento, y del raquis de
las hojas se extrae fibra. Crecen
en bosques primarios y cercanos
a los ríos.
Onti aratintiitake
apatosegavagetakara
ogatsantsatakera onake
10 m, ovikagetaka ogereto
otimagetakero otseipage
potsitatseitavagetake. Ogari ogari
oshipage ogatsantsashiapage
kara antari saviku okutatumatake
otimakero otseipage tovaiti aikiro
choeni okitetakotumatakero
okañotakarora pashini maempa.
Ogari otega, intirika surari
vimakashiamataka, irororika tsinane,
kipareashiataka, ogatsantsishiani
kara tsurinkashiavagetake.
Ogari okitsokipage
tapityonkarekitavagetaka
kamiakitsomatake choeni
okitekitsotake, okitsokipage
ontiri oshipage mechotankitsirira
osekatagani ogari oshi
ogatsantsatankitsirira agagani
ompegunkanira pishimerontsi. Onti
otimi kara inkenishiku tesakonarira
ontimasanote inchatoshi, otirika
ochoenigetira niatenipage.
Distribución: Desde Colombia
hasta Bolivia.
USOS / OTIMASHITAKERIRA
Distribución local: PAG, KIR,
CASH1, CASH2, CASH3, MIP.
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA
ONAKERA AKA PEROKU
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA
CITES
IUCN
DS
ENDEMISMO / OMANTSIGANE
END
N
50
am
ay
ca
cu
hu
ju
li
lo
md
pa
pi
pu
uc
sm
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO
TIMAGETATSIRIRA
BAPD
BAPsd
PBA
Bs
AI
Fenología: Floración registrada
hacia fines de la época seca e inicios de la época húmeda, entre
octubre y diciembre, y frutos a
inicios de la estación lluviosa entre noviembre y febrero.
Otivarokagetakara:
Oponiakotanaka korompiaku,
oatakovagetake voriviaku.
Itimira otimagetaganira: PAG, KIR,
CASH1, CASH2, CASH3, MIP.
Tyara okanta iroriri: Onti
oporenkashiati irorori, panikyara
onkarakuatanae, o oparigaatanaira
inkani arioka octubre, intirika
diciembre ogari okitsokipage onti
otimantageta kashiri noviembre
intiri febrero.
51
ARECACEAE
Bactris gasipaes
Pijuayo / Keiri
Robin Foster
8
Palmera con tallo único generalmente, con los entrenudos
con espinas negras, raramente sin espinas, hojas cubiertas
con espinas marrón a negruzcas, frutos ovoides de color
amarillo, naranja o rojo con pulpa harinosa.
Onti shireri onake patiro aratinki ovikavikaagetakaro ogereto
tovaiti onei potsitatseimatake, gara pineimatiro garira otimi
otsei, ogari otsi onti gotankicha otsei, kamarashiamatake otirika
opotsitatakotakero maani, ogari okitsoki kanurokitsomatake,
kitetinamatake, ontirika potsonamatake, otirika kiraatinamatake
onti gotankicha ovatsapage tevumatake.
HÁBITO / OPAITAKARA
CITES
IUCN
DS
ENDEMISMO / OMANTSIGANE
END
N
52
am
ay
ca
cu
hu
ju
li
lo
md
pa
pi
pu
uc
sm
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO
TIMAGETATSIRIRA
BAPD
BAPsd
ITSIRINKAKOIGAKERORA
Palmera generalmente solitaria, de hasta 18 m de alto, el entrenudo del tallo con espinas negras. Hojas alternas, pinnadas
cubiertas de espinas de color negro o marrón, las espinas del peciolo distribuidas en tres hileras. Flores agrupadas en racimo
de espigas, protegidas por una
bráctea o espata espinosa externamente. Frutos ovoides, con la
superficie amarilla, naranja o roja
con la pulpa harinosa. Los frutos
maduros y los ápices tiernos de
las hojas son comestibles; de las
hojas, se obtiene un tinte verde
para colorear fibras. Crecen en
las quebradas de bosques perturbados o cultivadas.
Distribución local: KIR, CASH1,
CASH2, CASH3, SM, POR, TOT,
MER, MIP.
Onti aratinki patiro, kanuropoa
ogatsantsani kara onavageti 18
metero, ogavigaviataka ogereto
potsitatseimatake otsei. Ogari
oshipage ogatsantsashiapageni, onti
gotankicha otsei potsitatseimatake
okonogaka choeni okitetumatake,
ogari otseipage otaganakutirira
otivarokagetaka mavati onake
oveshintsaakara. Ogari otega onti
opatakotakero onake tsompogi
oponatakotaka tseisetakomatake
anta enokukya. Ogari okitsoki
kanurokitsogematake okitekitakera,
okiteritumatake, ontirika
okiraakitsotasanotake antari
tsompogi tuvemataketyo. Ogari
okitsoki irakankitsirira ontiri
ovatsa nankitsirira savi osenoku
mechomataketyo intagati
otimashitakera osekantakenkanira,
ogaro oshipage agagani
ashi ontiritantakenkanira
pitsarintsitsapage. Onti oshivoki
niateniapageku inchatoshigetira
okaraatuigetakera ontirika
otsamaitaganira.
Fenología: Registro de floración
a fines de la estación seca, entre
agosto y noviembre; fructificación durante la época lluviosa.
Otivarokagetakara:
Oponiakotanakara korompiaku
ogotetakovagetanaka voriviaku, impo
oatakovageti itimageigira niganki kara.
Distribución: Desde Colombia
hasta Bolivia, fue introducida en
América Central.
USOS / OTIMASHITAKERIRA
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA
ONAKERA AKA PEROKU
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA
DESCRIPCIÓN
PBA
Bs
AI
Itimira otimagetaganira: KIR,
CASH1, CASH2, CASH3, SM, POR, TOT,
MER, MIP.
Tyara okanta iroriri:
Otsirinkakotunkanira iroro atakera
okarakuatanai arioka kara kashiri
agosto, noviembre, antari otimira
okitsokipage onti inkanianiku.
53
ARECACEAE
Euterpe precatoria
Huasai / Shireri
Hamilton Beltrán
9
Palmera con tallo único, en la base del tallo con un montículo
de raíces de color rojo naranja intenso, sus hojas pinnadas
cuyas vainas forman una funda en la base de la copa y sus
frutos globosos de color negruzco a rojizo.
Onti tsireri pakiitiro aratinki otimagetake oparipage
shintsitagagetakerorira arantinkakera okiraatake aikiro okitetakotakera,
ogari ogipage ogatsantsashianisano otyomiaegiti oshipage
shitikagetankicharira oveshintsaagetaka patsaipagetiro anta okiiku,
ogari okitsokipage tapityonkarekitavagetaka onti opotsitakitsotake,
antari pinkemetakerora ario pinkante choeni okiraatake.
HÁBITO / OPAITAKARA
USOS / OTIMASHITAKERIRA
DESCRIPCIÓN
ITSIRINKAKOIGAKERORA
Palmera de tallo único, de hasta 20 m de alto, con un montículo de raíces de color rojo-anaranjado intenso, cuyos extremos
están cubiertas por una sustancia mucilaginosa. Hojas alternas
pinnadas usualmente pendulares, con las vainas foliares de color verde que forman una funda
en su base. El racimo tiene flores blanquecinas. Frutos globosos, con la superficie de color negro a púrpura a la madurez. Se
extrae el palmito de los brotes
de las hojas, y los frutos son consumidos en forma de bebidas y
dulces. Los troncos se emplean
como puntales y travesaños para
la construcción rural. Crecen en
quebradas de bosque primario,
hasta los 2000 m de altitud.
Onti patirorira aratinki, ogatsantsani
onake 20 metero, otovaigavageti
oshitsakipage aratinkakagakerorira,
kiteshitsakitavagetake okiagemati
savi antari enoku onti gotankicha
otopesetakera.ogari oshipage
onti ovemaronkaashiataka
ovetsaikashiatakara patiropage
omeretapageku okii
kaniashiamatake ovikagetakara
otonkiku, ogari otega onti
okanatake kutamaimatake, ogari
okitsokipage kanorokichotagavetake
antari enoku onti opotsitakitake,
antagitakerira ontirikara
irakakera, agagani oshipage
tsovankagetankitsirira ogari okitsoki
onti osekatagani ochaposetunkanira
oviikasetunkanira pochamatake,
ogari opoa onti agagani
ovetsikantaganira pankotsipage
aikiro otantantaganira ivankoigara.
Onti otimi niatenipage inkenishiku
timasanotira ichatopage
onagetakera 2000 metero.
Distribución: Desde Costa Rica
hasta Bolivia.
Distribución local: PAG, KIR,
CASH1, CASH2, CASH3, POR, TOT, Otivarokagetakara:
MER, AGN, ALC, MIP, PAGA, PAGB, Oponiakotanakara costa ricaku
SM3.
ogonketakovagetaka voriviaku.
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA
ONAKERA AKA PEROKU
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA
CITES
IUCN
DS
ENDEMISMO / OMANTSIGANE
END
N
54
am
ay
ca
cu
hu
ju
li
lo
md
pa
pi
pu
uc
sm
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO
TIMAGETATSIRIRA
BAPD
BAPsd
PBA
Bs
AI
Fenología: Registro de floración
entre enero y agosto, y fructificación al inicio de la estación seca
y durante esta, entre marzo-abril
y junio-julio.
Itimira otimagetaganira: PAG, KIR,
CASH1, CASH2, CASH3, POR, TOT,
MER, AGN, ALC, MIP, PAGA, PAGB,
SM3.
Tyara okanta iroriri:
Itsirinkakoigakero onti otegati irorori
eneroku ontiri agostoku impo
otimantarira okitsokipage onti
okyara tsititanankicha sarini kañorira
kashiri marzo, abril, junio intiri jurio.
55
ARECACEAE
Iriartea deltoidea
Huacrapona / Kamona
Hamilton Beltrán
10
Palmera con el tallo a menudo con partes abultadas, raíces
muy congestionadas, negruzcas y cubierta de aguijones.
Onti kamona otyomiani opoa onake ogamonkitumatake,
ogari otsempoki apatokempokivagetaka kara
opotsitatumatake apamankakaro magatiro otsempoki.
HÁBITO / OPAITAKARA
USOS / OTIMASHITAKERIRA
DESCRIPCIÓN
ITSIRINKAKOIGAKERORA
Palmera con tallo único, de hasta
30 m de alto, el tallo con sectores abultados sostenido por raíces congestionadas de color rojo
a negruzco, con la superficie con
aguijones. Las hojas con el ápice de las pinnas dentadas, con
las vainas foliares estrechadas
formando una funda en su base.
Las flores son pequeñas y numerosas, formando racimos que están protegidos por una bráctea
grande leñosa en forma de cuerno. Frutos globosos, la superficie de color negro, azul o verde
amarillento hacia la madurez. La
corteza del tallo es usado para la
construcción de pisos y paredes
de las viviendas tradicionales; algunas veces, la madera se usa
para hacer balsas, arpones y flechas. También derriban los troncos para criar larvas de coleópteros, las cuales son consumidas.
Crecen casi en todos los bosques
hasta los 1300 m de altitud.
Onti kamona patiro aratinki oshivokakera
ogatsantsatakera onake 30 metero,
ogari opoa onti shintsitagakero
otsempokipage patosegamatakatyo
kara okiraatsempokitake impo aikiro
opotsitatumatake ogari nankitsirira
enoku aratinkaroroimatake ogari opoa
onti okarenipoatake, Ogari oshipage
kantatigashiamataka ogatsarankapageni
oshi ovikagetakara oponatakogetakara
apatovanagetaka oveshintsaakara
otimagetakerora patiropage otonkiku.
Ogari otegapage otyomiaegitisano
kara, otovaigavagetityo kara omonki
otikakogetakero otakipage omarapageni
kañotavagetaka otseipage. Ogari
okitsokipage tapigagitsotavagetaka,
enoku onti opotsitakitake, antari
irakanakera onti okaniatake okisaatake
okitetakotumatakero ogari okota
onti ovetsikantagani pankotsi
omenkotantaganira ontiri otantantaganira
okonogaka ovetsikunkani shintipoa
onkenantakenkanira, igentsirokiite,
ovetsikantagani chakopi, aikiro
itogaigakero itsireigakerora ovatsa
kameti irogakemparora pagiri
impo ontovaiganakera kutagiteri
intsiraakotaatempara irogakenkanira.
Onti otimi magatiro tomirishiku
ogaenokagetakara 1300 metero
Distribución: Desde Costa Rica
hasta Bolivia.
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA
ONAKERA AKA PEROKU
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA
CITES
IUCN
DS
ENDEMISMO / OMANTSIGANE
END
N
56
am
ay
ca
cu
hu
ju
li
lo
md
pa
pi
pu
uc
sm
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO
TIMAGETATSIRIRA
BAPD
BAPsd
PBA
Bs
AI
Distribución local: NM, PAG,
KIR, CASH1, CASH2, CASH3,
MALV, POR, TOT, MER, AGN, ALC,
MIP, SEP, SM3, PAGA, PAGB, ARM,
SME, POT, TSO.
Fenología: Registro de floración
y fructificación a lo largo de todo
el año, con la fructificación frecuentemente durante la estación
lluviosa, entre diciembre y marzo.
Otivakokagetakara: Oponiakotakara
costa rikaku, oatakovagetake voriviaku.
Itimira otimagetaganira: NM, PAG, KIR,
CASH1, CASH2, CASH3, MALV, POR, TOT,
MER, AGN, ALC, MIP, SEP, SM3, PAGA, PAGB,
ARM, SME, POT, TSO.
Tyara okanta iroriri:
Otsirinkakotunkani otegagetakera aikiro
okitsokigetakera magatiro shiriagarini
ogari otimakera okitsokipage onti
oparigaatira inkani yoga kashiri
diciembre intiri marzo.
57
ARECACEAE
Oenocarpus bataua
Ungurahui / Segaki
Hamilton Beltrán
11
Palmera con tallo solitario, las hojas con el envés de las
pinnas blanquecinas, el racimo de flores situado bajo las
hojas.
Irorori patiro oni aratinkira, ogari oshipage onti
otontashiatumatake onagetake ovikagetakara
ogatsantashiapageni kutashiatake savi oshitakera, ogari
otegapage onagetake saviku oshitakera.
HÁBITO / OPAITAKARA
DESCRIPCIÓN
ITSIRINKAKOIGAKERORA
Palmera con un solo tallo, de
hasta 25 m alto. Hojas con las
pinnas lanceoladas numerosas,
dispuestas en un mismo plano,
con el envés blanquecino. Flores
pequeñas agrupadas en un racimo que cuelga debajo de las hojas. Fruto globoso a elipsoide, la
superficie de color negro a purpúrea a la madurez. La pulpa del
fruto es comestible y, con ella, se
preparan refrescos; también se
extrae aceite; de los peciolos de
las hojas se hacen dardos; algunas veces el tronco se usa como
postes en la construcción de viviendas rurales. Crecen en bosque primarios inundados y no
inundados.
Onti patiro aratinkake, antari
ogatsantsatakera onti onake 25
metero ogari oshi otontashiatake
otsantsanshiapageni otovaigavageti
kara ovikavikaatakara anta
otonkiku, antari anta savikyakona
onti otashiatumantake. Ogari
otegapage onti otyomiaegiti
onake okanatakera onti otsataka
savi onakera oshipage enoku.
Ogari okitsoki onti okanurokitake
ontirika okachanchakitsotumantake
antari enoku onti opotsitakitake
anta irakanakera. Ogari
omeshina okitsoku ogagani
ovetsikunkani oviikakenkanira,
aikiro ovetsikagani asuti ogari
oshipage onti ovetsikagani ashi
okoroatagagetunkanira ogari opoa
onti vetsikantagani pankotsipage
tyarikara kara itimageigira. Onti
oshivoku inchatoshitasanotira
otovaigavagetakae okonogaka
tesano ontovaige.
Distribución: Desde Panamá
hasta Bolivia, hasta los 1000 m
de altitud.
USOS / OTIMASHITAKERIRA
Distribución local: NM, PAG,
CASH1, CASH2, CASH3, SM,
MALV, PAGA, PAGB, TOT.
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA
ONAKERA AKA PEROKU
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA
CITES
IUCN
DS
ENDEMISMO / OMANTSIGANE
END
N
58
am
ay
ca
cu
hu
ju
li
lo
md
pa
pi
pu
uc
sm
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO
TIMAGETATSIRIRA
BAPD
BAPsd
PBA
Bs
AI
Otivarokagetakara:
Oponiakotanakara Panamaaku,
ovashi oatakovagetanake Voriviaku,
otimake onakera 1000 metero
ogaenokakara.
Fenología: Probablemente florece a lo largo de todo el año; la
fructificación se produce prinItimira otimagetaganira: NM, PAG,
cipalmente a fines de la estación seca, entre septiembre y no- CASH1, CASH2, CASH3, SM, MALV,
PAGA, PAGB, TOT.
viembre.
Tyara okanta irorori: Irorori onti
otagamaiti omirinka shiriagarini,
antari otimanakera okitsokipage
onti otimanake okagakuatanaira
shiriagarini, ariorika setiempereku,
intiri noviembereku.
59
ARECACEAE
Phytelephas macrocarpa
Yarina, Tagua y Marfil vegetal / Kompiroshi
Robin Foster
12
Palmera con tallo solitario, corto o subterraneo, con los frutos
dispuestos en grupos de 8 a 20 en cabeceras provistas de
protuberancia leñosa.
Onti oshitake aratinkake patiro, akatsititi onake oshivokakera
savi kipatsi, ogari okitsokipage apatotankuvagetaka
kara onakera 8 ontirika 20 gatankunisanotyo kara
tsuampiviitavagetake poregagitsomatake kusoseamatake.
HÁBITO / OPAITAKARA
USOS / OTIMASHITAKERIRA
DESCRIPCIÓN
ITSIRINKAKOIGAKERORA
Palmera con tallo corto único,
subterráneo con cicatrices. Hojas
grandes con las bases persistentes, las pinnas lineales dispuestas
en un solo plano. Las flores masculinas con estambres numerosos que forman racimos densos,
localizados entre las hojas y las
flores femeninas agrupadas en
racimos mucho más pequeños y
escondidos entre las hojas. Frutos densamente agrupados en
cabezuelas cuya superficie tiene
protuberancias leñosas; cada cabezuela cuenta con 8 a 20 frutos.
Las semillas inmaduras son comestibles, y se les atribuyen propiedades medicinales. La semilla se usa para confeccionar diversos tipos de artesanía. Crecen
principalmente en bosques primarios.
Distribución local: CASH1,
CASH2, CASH3, AGN.
Onti oshitake patiro aratinkake,
oshivokake savi kipatsi,
mashimashikitsotavagetaka okitsoki,
ogari oshipage omarashiapageni
kara kusotavagetake antari
ovetsainkanakara oshipage
ovikavikaatakarora paitiropageku
otonki. Yogari surari itegatira
onti otovaigavagetake kametini
ontimanakera okitsoki paita
ovikavikaatakarora onakera savikona
oshipage, ogari tsinane otegapage
otyomiani onagetake otegapage
onti onake ovikagetakara onakera
shipage savi omanategagetakara,
ogari okitsokipage otovaigavageti
kara apatogotitakara tovaiti
onake okusokotitakera aikiro
okamarakotitakotakerora ariorika
oshitikagetakara onake 8 ontirika
onake 20 shitikaviogetankicharira
ogari okitsoki terkyarira
irakasanote onti agunkani ashi
irogavintantaigakemparora ogari
okitsoki antarokigetankitsirira onti
agunkani ashi ovetsikakenkanira
ipegaigakerora itsataneegi.
Onti oshivokasanogetake
otimasanogetakera inchatopage.
Fenología: Producen flores en la
época húmeda de noviembre a
marzo y fructifica en julio.
Otivarokagetakara: Oponiakotakara
korompiaku oatakovagetake voriviaku
ogaenokakara onake 1000 metero.
Distribución: Desde Colombia
hasta Bolivia, hasta los 1000 m
de altitud.
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA
ONAKERA AKA PEROKU
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA
CITES
IUCN
DS
ENDEMISMO / OMANTSIGANE
END
N
60
am
ay
ca
cu
hu
ju
li
lo
md
pa
pi
pu
uc
sm
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO
TIMAGETATSIRIRA
BAPD
BAPsd
PBA
Bs
AI
Itimira otimagetaganira:
CASH1, CASH2, CASH3, AGN.
Tyara okanta iroriri: Otimasanovageti
otegapage oparigaatira inkani yoga
kashiri noviembre intiri marezo
otimasanotira okitsoki inti kashiri jorio.
61
ARECACEAE
Socratea exorrhiza
Cashapona y Pona / Kontiri
Hamilton Beltrán
13
Palmera con tallo solitario, sostenido por raíces fúlcreas, de
color negro, con la superficie cubierta por aguijones.
Onti patiro aratinki kara onti shintsitagagetakero
otsempokipage ogatsantsatsempokipageni kara,
opotsitatake, ogari otsempokipage anta oparipageku onti
gotankicha otseipage.
HÁBITO / OPAITAKARA
USOS / OTIMASHITAKERIRA
DESCRIPCIÓN
ITSIRINKAKOIGAKERORA
Palmera con un tallo único, de
hasta 20 m de alto, el tallo está
sostenido por un grupo de raíces
fúlcreas no densas de color negro; la superficie tiene aguijones.
Hojas alternas, con las pinnas asimétricas y el ápice dentado. Las
flores blancas, agrupadas en un
racimo, hacia la base las femeninas y hacia el ápice las masculinas. Frutos ovoides o elipsoides; con superficie de color amarillento a la madurez. La corteza del tallo se prepara como láminas para pisos y paredes en
la construcción de las viviendas
tradicionales, las raíces con espinas son usadas como rallador y
de las semillas se hacen collares.
Crecen en todo tipo de bosques.
Onti patiro aratinki, ogatsantsani
kara onake 20 metero, ogari
opoa onti shintsitagakero
otsempokigetakera tera
ontovaigasanote potsitaparigetake,
antari oparipage tovaiti otsei. Ogari
oshipage onti onti omankushiatake,
kamorikeshiatavagetake
tyankuririshiatavagetake,
ovikagetakarora otonkipage, Ogari
otegapage onti okutategagetake,
pamonkitiro onake ashi
onantakarira tsinane, impo
apimonkitene inti surari, Ogari
okitsoki kanurokitsogetake, ontirika
chanchakitsotavagetake, antari anta
enoku irakakera kitekitsomatake.
Ogari opoa ovetsikantagani pankotsi
otantantaganira, ogari opari onti
agagani ashi ompegakenkanira
kontiripari onkontitantakenkanira,
ogari okitsoki onti
ovetsikantagetagani nenketsikipage.
Onti oshivokageti kara magatiro
inkenishipageku.
Distribución: Desde Costa Rica
hasta Bolivia, hasta los 1000 m
de altitud.
Distribución local: NM, PAG,
KIR, CASH1, CASH2, CASH3, POR,
TOT, MER, AGN, ALC, MIP, SEP,
SM3, PAGA, PAGB, ARM, SME,
POT, TSO, SM3.
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA
ONAKERA AKA PEROKU
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA
CITES
IUCN
DS
ENDEMISMO / OMANTSIGANE
END
N
62
am
ay
ca
cu
hu
ju
li
lo
md
pa
pi
pu
uc
sm
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO
TIMAGETATSIRIRA
BAPD
BAPsd
PBA
Bs
AI
Fenología: Producen flores y frutos durante todo el año, con mayor fructificación en la época lluviosa.
Otivarokagetakara:
Oponiakotanaka costa Ricaku
ogonketakovagetanaka Voriviaku
onakera ogaenokakara 1000 metero.
Itimira otimagetaganira: NM, PAG,
KIR, CASH1, CASH2, CASH3, POR, TOT,
MER, AGN, ALC, MIP, SEP, SM3, PAGA,
PAGB, ARM, SME, POT, TSO, SM3.
Tyara okanta iroriri: Otimake
otegapage ontiri okitsokipage
magatiro shiriagarini , antari
otimasanotakera okitsokipage onti
oparigaatira inkani.
63
ASTERACEAE
Tessaria integrifolia
Pájaro bobo / No conocido
.
Wilfredo Mendoza
14
Arbolillo o arbusto, con las hojas de color verde pálido o
verde grisáceo, en ambas superficies, con el tallo parduzco,
liso y brillante.
Onti inchato onake, ogari oshi onti okiteshiatake,
choriashiamatake aikiro okaniashiatumatake kamarashiamatake
aka enoku oshitakera, ogari opoa tagintagiimataka,
ovoreapoamatake.
HÁBITO / OPAITAKARA
DESCRIPCIÓN
ITSIRINKAKOIGAKERORA
Arbusto a árbol pequeño de hasta 7 m de alto, con tallo de color verdoso a parduzco, liso y
brillante. Hojas simples y alternas, angostas oblongas lanceoladas, con ambas superficies puberulentas, de color verde pálido
o verde grisáceo, con el margen
entero o aserrado. Flores moradas, agrupadas en cabezuelas cilíndricas. El fruto es un aquenio
con proyecciones apicales, cerdoso de color blanquecino a marrón. Los tallos son usados para
hacer cercos de corrales. Crecen
principalmente en bosques secundarios, de preferencia a las
orillas de los ríos.
Onti inchato otyomiani onake
ogatsantsatakera onake 7 metero
kaniakiimatake okii katinkakiimatake
kovoreakiimatake. Ogari oshi
kantaka okañotakara, otyomiashiati
suashiatamatake, tsuampishiatake
okarashiatakera, antari anta enoku
kanuroshiamatake kaniashiamatake
ontirika maani ochoriashiatake
okaniatake maani okamaratake
magatiro toviririkishiataka.
Otega kamachonkategamatake,
apatotegaataka anta ogitotegaku
kanurotegatavagetake. Ogari
okitsoki, onti ochoviokitake, tyarika
okantumataka, okutakitsotumantake
aikiro okitekitsotumatake maani.
Ogari opoa onti antantagani
ashi irovatikashigetakenkanira
piratsipage. Onti oshivokageti
inkenishipageku tesanonarira
ontimasanogete inchatopage,
aikiro onti onasanogeti niapageku
otsapiapageku.
Distribución: Desde Costa Rica
hasta Paraguay.
USOS / OTIMASHITAKERIRA
Distribución local: CASH1,
CASH2, CASH3, SM.
Fenología: Florecen principalmente desde agosto hasta enero, y fructifican principalmente
en enero.
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA
ONAKERA AKA PEROKU
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA
CITES
IUCN
DS
ENDEMISMO / OMANTSIGANE
END
N
64
am
ay
ca
cu
hu
ju
li
lo
md
pa
pi
pu
uc
sm
Otivarokagetakara:
Oponiakotanaka costa rikaku
oatakovagetake Paraguaiku
Itimira otimagetaganira:
CASH1, CASH2, CASH3, SM.
Tyara okanta iroriri: Otegamaitanta
yoga kashiri agosto intisaneni
eneroku ogari otimantarira okitsoki
inti kashiri enero.
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO
TIMAGETATSIRIRA
BAPD
BAPsd
PBA
Bs
AI
65
ASTERACEAE
Vernonanthura patens
Ocuera / Poigoro
15
Robin Foster
DESCRIPCIÓN
Arbolillo con tallos y hojas puberulentos, con el envés
estrigoso o glandular, con flores de color blanco a ligeramente
lila, agrupadas en un racimo de forma escorpioide.
Onti inchatokii, aityo okii ontiri oshipage tsiripeshiaegitisano,
kanuroshiatavagetake aikiro vetseigashiataka, ogari otega
katamaimatake mechomaimatake apatogetagetakara
omorinketakera vetseigamankutavagetaka.
HÁBITO / OPAITAKARA
USOS / OTIMASHITAKERIRA
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA
ONAKERA AKA PEROKU
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA
CITES
IUCN
DS
ENDEMISMO / OMANTSIGANE
END
N
66
am
ay
ca
cu
hu
ju
li
lo
md
pa
pi
pu
uc
sm
ITSIRINKAKOIGAKERORA
Arbolillo de crecimiento rápido, de hasta 8 m de alto, con tallo delgado y liviano. Hojas simples y alternas, con el limbo lanceolado, con el margen levemente aserrado. Flores blancas a
ligeramente lilas, agrupadas en
cabezuela, formando un racimo
escorpioide terminal. Fruto que
consta de un aquenio con ápice coronado por numerosas cerdas marrones. No se ha registrado ningún uso. Colonizando claros, chacras abandonadas y orillas de los ríos.
Onti inchato onake shintsi
okimotake, ogatsantsatakera onake
8 metero otyomiakiitisanotyo kara
tera ontenate. Ogari oshipage
kantaka aikiro kantatigashiamataka
okanuropanatake
tsuampiroroimatake okaragetakera
antari okarashiatakera
toviririkiamataka. Ogari otegapage
kutategatavagetake shintsi
oparitegati, apatotegagetaka
anta ogitetegagetakera,
onegintetaka okanatakotakero
kanuronketegamataka
otsonkatanakara. Ogari
okitsoki akamontirokitisanotyo
Distribución: Desde México has- amatsaitakotakaro tovaiti
ta Bolivia.
kononkagetankicharira
nashonkaimataka. Tera ogotenkani
Distribución local: CASH1,
tatoita otimashitake, otimasanogeti
CASH2, CASH3, POR, TOT, MER,
okoneagitetira tsamairintsi
AGN, MIP, SM3, POT, TSO.
terira ontsamaitaenkani ontirika
otsapiapageku niaapage.
Fenología: Producen flores y
frutos entre febrero y abril.
Otivarokagetakara:
Oponiakotanakarora mejikoku,
ogonketakovagetanakaro voriviaku.
Itimira otimagetaganira:
CASH1, CASH2, CASH3, POR, TOT,
MER, AGN, MIP, SM3, POT, TSO.
Tyara okanta iroriri:
Otimasanovageti otegapage, ogari
otimantarira okitsikipage inti kashiri
febrero aikiro abril.
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO
TIMAGETATSIRIRA
BAPD
BAPsd
PBA
Bs
AI
67
BORAGINACEAE
Cordia nodosa
Anayocaspi / Matiaguereki
16
Wilfredo Mendoza
DESCRIPCIÓN
Arbusto o arbolillo, mirmecofila cuyos domacios están
constituidos por ensanchamiento a nivel de las ramas.
Onti inchato aikiro onti inchakii tiputipukiimatakatyo
otimagetakero magatiro okiipage anta otegopageku.
HÁBITO / OPAITAKARA
USOS / OTIMASHITAKERIRA
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA
ONAKERA AKA PEROKU
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA
CITES
IUCN
DS
ENDEMISMO / OMANTSIGANE
END
N
68
am
ay
ca
cu
hu
ju
li
lo
md
pa
pi
pu
uc
sm
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO
TIMAGETATSIRIRA
BAPD
BAPsd
PBA
Bs
ITSIRINKAKOIGAKERORA
Arbusto a arbolillo, de hasta 7 m,
con ramas divididas donde presentan una estructura abultada
y hueca denominada domacio
que son ocupadas por hormigas.
Hojas simples, ovadas con pelos rígidos en ambas caras. Flores
blancas amarillentas, agrupadas,
axilares. Fruto en drupas, blancas
con superficie cubierta de pelos
rígidos. Sus frutos ocasionalmente se consumen y se los usa para
picaduras de serpiente. Crecen
en los sotobosques de cualquier
tipo de bosque.
Onti inchakii onake
ogatsantsatakera onake 7
metero otsegororoavagetaketyo
kara otivarokatsegogetaka
patiropage, onegintegetaka
aikiro omotogetakara opoakju
ikiantaigakarora matianeriki.
Ogari oshi kameti onake
okanuroshiatumatake pitishiamatake
agaveake onkentakaera
otimagetakero apisotapanaku, ogari
otega onti okutategatake aikiro
okitetegatumatake ovikavikaatakaro
otsegogetakera. Ogari okitsoki
ovinchaegetaka kutakitsomatake
antari enoku pitikitsomatake
Distribución: Desde Venezuela
kosumotyokarekimatake. Ogari
hasta Bolivia.
okitsoki okonogaka osekatagani
aikiro yogavintantagani iragaera
Distribución local: NM, PAG,
maranke, aikiro ashi ampatsaera
KIR, CASH1, CASH2, CASH3, SM,
anta tsompogi. Onti oshivoki
POR, TOT, MER, AGN, ALC, MIP,
ometsomaigetira inkenishipage
PAGA, PAGB, ARM, SME, TSO, SM3. ontirika tyarikara kara onagetakera
inkenishi.
Fenología: Florecen y fructifican casi durante todo el año,
Otivarokagetakara:
con mayores picos entre abril y
Oponiakotanakara Venesoeraku
mayo.
ogoketakovagetaka Voriviaku.
Itimira otimagetaganira: NM, PAG,
KIR, CASH1, CASH2, CASH3, SM,
POR, TOT, MER, AGN, ALC, MIP, PAGA,
PAGB, ARM, SME, TSO, SM3.
Tyara okanta iroriri: Onti
otegamaiti aikiro otimasanovageti
okitsoki magatiro shiriagarini, ogari
otimantasanotakarira inti kashiri
abril intiri mayo.
AI
69
CANNABACEAE
Trema micrantha
Atadijo / Pashiroki
17
Wilfredo Mendoza
DESCRIPCIÓN
Árbol con la corteza interna fibrosa, que sale en tiras largas
y resistentes, con hojas trinervadas finamente aserradas y
simétricas en la base.
Onti inchato otimake omashi asaraagani agakenkanira
otsa ogatsantsatsani aikiro kusotsatake, ogari oshi onti
otsiripeshiatake otoviririkiataka ovikagetaka anta okiiku.
HÁBITO / OPAITAKARA
USOS / OTIMASHITAKERIRA
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA
ONAKERA AKA PEROKU
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA
CITES
IUCN
DS
ENDEMISMO / OMANTSIGANE
END
N
70
am
ay
ca
cu
hu
ju
li
lo
md
pa
pi
pu
uc sm
ap
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO
TIMAGETATSIRIRA
BAPD
BAPsd
PBA
Bs
ITSIRINKAKOIGAKERORA
Árbol de hasta 15 m de alto, de
rápido crecimiento, corteza externa lenticelada, de color marrón amarillento, la corteza interna fibrosa de color blanquecino
a amarillento y se desprenden
en tiras largas y resistentes. Hojas simples, alternas con estipulas, el limbo ovado, márgenes finamente aserrados, trinervados
y simétricos. Flores muy pequeñas, agrupadas en racimos axilares. Fruto ovoide, de color rojizo a marrón oscuro y carnoso. De
su corteza se extraen fibras para
confeccionar sogas. Crecen en
bosques secundarios o chacras
abandonadas.
Onti inchato ogatsantsatakera
onake 15 metero shintsi okimoti,
ogari otaki nankitsirira enokukya
tagirereimataka, tsienkapoamatake
okitepoatumatake, ogari otake
savitirira onti otsatake kutamatake
okitetakotakerora onti asarainkani
ogatsantsani onake okusotsavageti.
Ogari oshipage kantaka
okañotakara akashiagetisano onake
chanchashiatavagetake antari
okarashiatanakera toviririkiataka
mavati onashigetaka aikiro
otsaishiaatakara. Ogari otega
otyomiaegitisano, apatotegagetaka
ovikavikaagetakara anta otonkiku.
Ogari okitsoki onti osuakitsotake
kiraakimatake tsienkakitsomatake
opotsitakitsotumatake aikiro
Distribución: Desde México has- ovatsatumatake. Ogari otsapage onti
ta Paraguay, hasta los 2500 m de agagani ashi ovetsikantakenkanira
altitud.
shivitsapagae, onti otimageti kara
inkenishiku omechomaigetira ontirika
Distribución local: NM, CASH1, tsamairintsi terira ontsamaitaenkani.
CASH2, CASH3, SM, MALV, TOT,
MER, AGN, MIP, SM3.
Otivarokagetakara:
Oponiakovagetaka mejikoku, ovashi
Fenología: Registro de floración oatakovagetanake paravaiku,
y fructificación a lo largo de todo otimakera onti ogaenokara 2500
el año.
metero.
Itimira otimagetaganira: NM,
CASH1, CASH2, CASH3, SM, MALV,
TOT, MER, AGN, MIP, SM3.
Tyara okanta iroriri:
Otsirinkakotunkanira otegagetira
ontiri otimira okitsoki omirinka
shiriagarini.
AI
71
CALOPHYLLACEAE
Calophyllum brasiliense
Lagarto caspi / No conocido
Robin Foster
18
Árbol con el tronco recto, con la corteza externa gris fisurada,
con aspecto de piel de lagarto, látex amarillento y hojas con
la venación paralela entre sí.
Onti inchato ona katinkapoamatake, ogari otaki anta
enokutankitsiririra karatakimatake toviririkiamataka
kañomatakatyo ovatsaku saniri, okitetakotumatakerora
maani, ogari oshi otentagashiavakagaka irorori.
HÁBITO / OPAITAKARA
USOS / OTIMASHITAKERIRA
DESCRIPCIÓN
ITSIRINKAKOIGAKERORA
Árbol de dosel, de hasta 25 m
de alto, tallo recto y cilíndrico,
con corteza fisurada, con aspecto a piel de lagarto, con exudado
amarillo. Hojas simples, opuestas, elípticas con venación secundaria finamente paralelas entre sí. Flores pequeñas, amarillentas, agrupadas en pequeños
racimos. Frutos globosos, con la
superficie lisa de color marrón
en la madurez. Es aromático. Su
madera es usada en la fabricación de herramientas, carpintería y en construcción rural; exudación con propiedades medicinales; el aceite de las semillas sirve para las afecciones cutáneas,
y las hojas son usadas con acción
antiinflamatoria y para combatir
problemas estomacales. Crecen
en bosques primarios, principalmente en colinas o en planicies
cerca de los cursos de agua.
Onti inchato toviriripoari,
ogatsantsatira onake 25 metero
opoa kantinka aratinkake
aikiro kanuropoamataketyo,
ogari otaki tagintagiamataka
kañovagetakatyo omeshina
saniri, choeni okitetakitumatake.
Ogari oshi kantaka okañotakara
opigapigashiataka, ogaenokashiataka
anta otsonkashiatanakara
mechoshiamatake ario
okañovakagaka. Ogari otega
otyomiaegitisanotyo kitemaimatake,
apatotegataka okanategatakera
otyomiatisano. Ogari okitsokipage
tapityonkatekitavagetaka, antari
enoku onti onashonkatake irakira
okasankavagetiratyo kara. Ogari okota
onti antantagani ovetsikantaganira
asuropage, itogotavageigira,
aikiro yovetsikantavageigarora
ivankoegi, ogari omasavika onti
okametitashiti ogavintantatenkanira,
ogari ogeika okitsoki onti ashi
anchakotakera atsanoku, ogari
oshipage agavintantakemparora
anonagisetakera ontiri
onkatsitakera amotiaku. Onti
oshivokake ichatotasanogetakera,
otishigetanakera ontirika
opampatakera ochoenitakogetakerora
nia.
Distribución: Desde México
hasta Paraguay.
Distribución local: SEP.
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA
ONAKERA AKA PEROKU
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA
CITES
IUCN
DS
ENDEMISMO / OMANTSIGANE
END
N
72
am
ay
ca
cu
hu
ju
li
lo
md
pa
pi
pu
uc
sm
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO
TIMAGETATSIRIRA
BAPD
BAPsd
PBA
Bs
AI
Fenología: Florecen durante la
época seca entre julio y octubre, y fructifican inmediatamente después.
Otivarokagetakara:
Oponiakotakara mejikoku
oatakovagetakera Paravaiku .
Itimira otimagetaganira: SEP.
Tyara okanta iroriri: Onti otegamaiti
osariganaira yoga kashiri jorio
intiri octubre ogari otimira shintsi
otimutaka okitsoki.
73
CARICACEAE
Jacaratia digitata
Papaya silvestre / Panaro
Robin Foster
19
Árbol con el tallo recto cubierto con aguijones cónicos, con
látex blanco, hojas palmadas y frutos subglobosos de color
amarillento.
Onti inchato katinkapoari otseisevageti magatiro opoaku,
ogari oani onti okutaatake, ogari oshi omarashiapageni kara
ogari okitsoki ogatsantsakitsopageni onti okitekitake.
HÁBITO / OPAITAKARA
DESCRIPCIÓN
ITSIRINKAKOIGAKERORA
Árbol de hasta 35 m alto, tallo
recto cubierto con espinas cónicas que tienen látex blanco. Hojas palmaticompuestas, alternas,
con foliolos elípticos. Flores femeninas blancas en racimos axilares. Fruto subgloboso de color amarillento a la madurez, con
numerosas semillas de color marrón. El fruto es ocasionalmente comestible. En el interior del
tronco viven larvas de coleópteros que se consumen. Crecen en
bosques sin ninguna alteración.
Onti inchato onake ogatsantsatakera
onti onake 35 metero, ogari opoa
katinkapoamatake, otimakero
tovaiti otsei tsuampitseitavagetake,
ogari oani kutakashiamatake.
Ogari oshi omarashiamatake
ogaeronkanisanotyo kara
ogashiapagenityo kara. Ogari
otega tsinane kutamataketyo
okanatega anta ovikakara. Ogari
okitsoki kachanchakitsomatake
antari irakakera kitekitsomatake,
pashini otovaigavatake okitsoki
nashonkakimatake. Ogari okitsoki
okonogaka ogagani ogari opoa
inti garo pagiri irantaitanakerikara
irogakenkanira. Onti oshivokageti
anta inkenishiku tera ontimumate
komutankichanerira.
Distribución: Desde Colombia
hasta Bolivia.
Distribución local: NM, PAG,
CASH1, CASH2, CASH3, MER,
AGN, SM3, PAGA, PAGB.
USOS / OTIMASHITAKERIRA
Fenología: Probablemente producen flores y frutos durante
todo el año.
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA
ONAKERA AKA PEROKU
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA
CITES
IUCN
DS
ENDEMISMO / OMANTSIGANE
END
N
74
am
ay
ca
cu
hu
ju
li
lo
md
pa
pi
pu
uc
sm
Otivarokagetakara:
Oponiakotanakara korompiaku
oatakovagetake voriviaku.
Itimira otimagetaganira: NM, PAG,
CASH1, CASH2, CASH3, MER, AGN,
SM3, PAGA, PAGB.
Tyara okanta iroriri: Onti otimi
otegapage ontiri okitsokipage
magatiro shiriagarini.
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO
TIMAGETATSIRIRA
BAPD
BAPsd
PBA
Bs
AI
75
CLUSIACEAE
Symphonia globulifera
Sulfuro caspi / Kompuey
20
Robin Foster
DESCRIPCIÓN
Árbol con el tronco recto, con látex de color amarillo intenso,
hojas pequeñas elípticas, con las venas paralelas entre sí.
Onti ichato katinkapoari, ogari oani onti okitekashiataku
tovaiti ogari oshipage akapañaegiti, otsapatsapashiataka ario
okañovakagaka.
HÁBITO / OPAITAKARA
USOS / OTIMASHITAKERIRA
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA
ONAKERA AKA PEROKU
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA
CITES
IUCN
DS
ENDEMISMO / OMANTSIGANE
END
N
76
am
ay
ca
cu
hu
ju
li
lo
md
pa
pi
pu
uc
sm
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO
TIMAGETATSIRIRA
BAPD
BAPsd
PBA
Bs
ITSIRINKAKOIGAKERORA
Árbol de hasta 30 m de alto, con
el tallo recto sostenido por raíces tablares de látex, corteza externa del tallo de color marrón a
grisáceo con grietas separadas,
con látex amarillo brillante. Hojas
simples, opuestas, limbo elíptico
con venas secundarias paralelas
y muy próximas entre sí. Flores
de color rojo intenso agrupadas
en las ramas terminales. Fruto
globoso, con la superficie lisa, de
color amarillo. La madera es usada en carpintería para los pisos, y
el látex para calafatear los pisos
de botes, para impedir el ingreso
del agua. Crecen principalmente
en bosques primarios.
Onti inchato ogatsantsatakera
onake 30 metero ogari opoa
katinkapoa, onti shintsitagagetakero
otsempokipage, ogari
otakipage enokutankitsirira onti
onashonkatumatake onashigetaka
patiropage, ogari oani kiteaamatake
sankiavagetake. Ogari oshipage
onti opigapigashiataka,
kanuroshiamatake savisaviamataka
otsapapage okañovakagaka
magatiro ochoenitakovakagaka.
Ogari otega onti okiraategatake
apatotegataka anta otsegoku
okaratsegotanakera. Ogari okitsoku
onti otapityonkarekigetaka antari
oiku kusomokoiki, okiteitakera.
Ogari okotapage onti agagani
ashi ovetsikantakenkanira
Distribución: Desde México has- menkotsi, ogari oanipage
ta Bolivia, generalmente hasta
onti ontiritantagetakenkanira
los 1500 m de altitud.
omenkopage pitotsi, ganiri
okonteati nia. Onti oshivokageti
Distribución local: PAG, KIR,
anta inkenishiku otimasanotira
CASH1, CASH2, CASH3, POR, TOT, inchatoshipage.
AGN, SEP.
Otivarokagetakara:
Fenología: Florecen durante la
Oponiakotanakara Mejikoku
estación seca, mayormente enoatakovagetanakera voriviaku,
tre agosto y octubre, producen
ariorika ogaenokakara 1500 metero.
frutos en la época húmeda entre
enero y febrero.
Itimira otimagetaganira: PAG, KIR,
CASH1, CASH2, CASH3, POR, TOT,
AGN, SEP.
Tyara okanta iroriri: Onti otegamaiti
osarigira yoga kashiri agosto intiri
octubre, ogari otimira okitsoki onti
oparigaatira inkani ariorika kashiri
enero intiri febrero.
AI
77
EUPHORBIACEAE
Croton lechleri
Sangre de drago / Kasomati
Wilfredo Mendoza
21
Árbol de madera suave, crece generalmente en áreas claras.
Al cortar la corteza, fluye una resina roja traslúcida, con las
hojas tiernas de color rojo.
Onti inchato onake mechopamatake onti oshivokake
terira otovasetasanote, antari ankaratakerora opoaku
onkonteatanake oani kiraamonkiamantake, ogari oshi
mechoshiamatake kiraamatake.
HÁBITO / OPAITAKARA
DESCRIPCIÓN
ITSIRINKAKOIGAKERORA
Árbol de hasta 25 m de alto, tallos de madera suave, corteza de
color grisáceo blanquecino, al
cortar fluye una resina rojiza. Hojas simples, alternas, cordiformes
en la base con un par de glándulas, las hojas jóvenes de color rojizo, y tomentosas a ambos lados. Flores agrupadas en espigas
terminales. Fruto capsular globoso, formado por valvas leñosas.
Su resina es usada como cicatrizante de heridas internas y externas. Crecen en bosques secundarios donde la iluminación sea
abundante.
Onti inchato ogatsantsatakera
onake 25 metero opoa
mechopoamatake, ogari otakipage
onti okutatakitumatake, antari
ankaratakerora onkonteatanake
oania kirajaa. Ogari oshi kantaka
okañotakara tsuampishiamatake
antari ovikagetakara
otentavakagaka, ogari mechoshiari
onti okiraashiatake omarashiagetake
okañovakagaka otishitapanaku.
Ogari otega apatotegagetaka
anta okarategagetanakera. Ogari
okitsoki kanurokitsotavagetake
tapigagitsotaka, ovetsikagetaka
kanurokitsotavagetake. Ogari
oani onti ogavintantagani
oveganaempara anchakotakera
anta tsompogi ontirika enoku.
Onti oshivokageti tesakonariraku
ontimasanote inchatopage
osaagitegetakera.
Distribución: Desde Colombia
hasta Bolivia.
Distribución local: AGN, MIP,
SM3.
USOS / OTIMASHITAKERIRA
Fenología: Producen flores durante la estación seca de mayo a
septiembre, y los frutos se producen al finalizar la estación
seca.
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA
ONAKERA AKA PEROKU
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA
CITES
IUCN
DS
ENDEMISMO / OMANTSIGANE
END
N
78
am
ay
ca
cu
hu
ju
li
lo
md
pa
pi
pu
uc
sm
Otivarokagetakara:
Oponiakotakara korompiaku
oatakovagetake voriviaku.
Itimira otimagetaganira: AGN, MIP,
SM3.
Tyara okanta iroriri: Omirinka
otegatakera osarigagiteira
yoga kashiri mayoku ontisaneni
setiembreku ogari okitsoku onti
otimi okarakutanaira sarini.
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO
TIMAGETATSIRIRA
BAPD
BAPsd
PBA
Bs
AI
79
EUPHORBIACEAE
Hevea brasiliensis
Caucho y Shiringa / Koñori
22
Robin Foster
DESCRIPCIÓN
Árbol de tronco cilíndrico; al cortar la corteza, exuda un
látex abundante de color crema a blancuzco; las hojas son
trifoliadas y con fruto característico que tiene tres partes.
Onti inchato kanuropoamatake, antari ankaratakerora
opoa inkonteatanake oani ikantavagetanake
shararara kutakashiaamatake, ogari oshipage onti
tsegorororoshiamatake ogari okitsoki otimakera mavati
okitsoki.
HÁBITO / OPAITAKARA
USOS / OTIMASHITAKERIRA
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA
ONAKERA AKA PEROKU
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA
CITES
IUCN
DS
ENDEMISMO / OMANTSIGANE
END
N
80
am
ay
ca
cu
hu
ju
li
lo
md
pa
pi
pu
uc
sm
ITSIRINKAKOIGAKERORA
Árbol de hasta 30 m de alto, con
el tronco cilíndrico, algunas veces sostenida por aletas, al cortar
en cualquier parte de la planta
se produce la liberación de exudado blanco cremoso muy espeso. Las hojas compuestas trifoliadas alternas, antes de caer, se
tornan de color rojo, con los foliolos elípticos de margen entero. Flores pequeñas agrupadas. Frutos capsulares, dividido
en tres partes. La madera es usada en construcciones livianas y
para hacer cajas, con el látex se
prepara caucho. Crecen en bosques primarios, pincipalmente
en áreas colinosas.
Onti inchato onake
ogatsantsatakera onake 30 metero
omarapoanisanotyo kara okonogaka
onti shintsitagakero omentsa,
antari ankaratakerorika patiro
onkotetapaake oani kutaamatake
tontaavagetake. Ogari oshipage onti
otimagetake vetseigashiatavagetaka,
antari opariganakerika savi onti
okiraashiatanake, okonogaka
onagetakera magatiro. Ogari
otegapage otyomiaegitisano
apatomankugetakara, ogari okitsoki
kanurokitsotavagetake onagetake
mavati otsatenigetakera. Ogari
okotapage onti ovetsikantunkani
ashi kajonakipage, ogari iani onti
yovetsikantagani kaocho. Onti
oshivoki inkenishisanoriraku anta
Distribución: Desde México has- otishigetanakera.
ta Bolivia.
Otivarokagetakara:
Distribución local: KIR, CASH1, Oponiakotanakera Mejikoku
oatakovagetakera voriviaku.
CASH2, CASH3, POR, TOT, AGN,
SEP, SM3, PAGA, PAGB.
Itimira otimagetaganira: KIR,
Fenología: Florecen a fines de la CASH1, CASH2, CASH3, POR, TOT,
estación seca entre agosto y no- AGN, SEP, SM3, PAGA, PAGB.
viembre, y producen frutos hacia
Tyara okanta iroriri: Otegamaiti
fin de año.
okarakutanaira sarini yoga kashiri
agosto intiri noviembreku ogari
otimira okitsoki onti otsonkanaara
shiriagarini.
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO
TIMAGETATSIRIRA
BAPD
BAPsd
PBA
Bs
AI
81
EUPHORBIACEAE
Hura crepitans
Catahua / Kamana
23
Robin Foster
DESCRIPCIÓN
Árbol con el tronco abultado, cubierto con aguijones cónicos;
la corteza exuda una secreción traslúcida amarillenta al
cortar, las hojas son acorazonadas denticuladas, con dos
glándulas en la base y tienen el peciolo largo.
Onti inchato, omaranatopoanisanotyo kara,
ontseintseiavagete, ogari otaki tagirereimataka tyarika
onkantumataka okitetakotumatakero okaratakara ogari
oshipage kanuripanatavagetake omake piteti niganki antari
okiiku ogatsantsashiatake.
HÁBITO / OPAITAKARA
USOS / OTIMASHITAKERIRA
ITSIRINKAKOIGAKERORA
Árbol de hasta 20 m de alto, tallo
recto y cilíndrico, la corteza cubierta de aguijones cónicos, con
látex cremoso a amarillento. Hojas simples, alternas, acorazonadas con margen dentado, provista cada una de dos glándulas
basales y un peciolo largo. Flores masculinas y femeninas separadas, las primeras son rojizas. El fruto es una cápsula con 9
a 15 valvas. Su madera se usa en
carpintería, de tronco ahuecado,
con el que se fabricaban canoas;
las semillas crudas son purgantes, y los frutos se utilizan en artesanía. Crecen en bosques primarios.
Onti inchato ogatsantsatakera
onake 20 metero katinka, aikiro
omonkipoatake, ogari otaki
otimakero magatiro otseipage ogari
oani okitetakotumatakero ontirika
kiteaamatake. Ogari oshipage
kanuroshiatavagetake okaragetakera
pitetiropage onagetake patiro
okaratanakera ogatsantsashiani
onake. Ogari otega surari ontiri
tsinane onashigetaka oketyorira
kiraashiatake maani ogari okitsoki
onti oponatakota onagetake 9
ontirika 15 okoroapage. Ogari
okota onti okametitashitake
agakerora ovetsikantakenkanira,
ogari opoa onti ovetsikantagani
pitotsi, ogari okitsoki kaniari ashi
agakemparora inkamanakera tsomiri
Distribución: Desde Guatemala ogari okitsoku onti ovetsikantagani
hasta Bolivia, principalmente de- inenkevagetenkanirira. Onti
bajo de los 700 m de altitud.
oshivokagetake ontimasanotira
inkenishipage.
Distribución local: PAG, KIR,
CASH1, CASH2, CASH3, MALV,
AGN, ALC, MIP, SEP, PAGA, PAGB,
SME.
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA
ONAKERA AKA PEROKU
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA
CITES
IUCN
DS
ENDEMISMO / OMANTSIGANE
END
N
82
am
ay
ca
cu
hu
ju
li
lo
md
pa
pi
pu
uc
sm
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO
TIMAGETATSIRIRA
BAPD
BAPsd
PBA
Bs
Otivarokagetakara: Onti
oponiakotanaka vatemaraku
ogonketakovagetaka voriviaku
ontimake ogaenokagetakra 700
Fenología: Florecen mayormen- metero.
te entre agosto y diciembre; desItimira otimagetaganira: PAG, KIR,
pués pierden todas las hojas, y
recién entonces empiezan a pro- CASH1, CASH2, CASH3, MALV, AGN,
ALC, MIP, SEP, PAGA, PAGB, SME.
ducir frutos.
Tyara okanta iroririi: Otimasanoti
otega anta kashiri agostoku intiri
diciembreku onkuanakempara
magatiro oshi impo ovashi
ontimanakera okitsoki.
AI
83
FABACEAE
Cedrelinga cateniformis
Tornillo / Paria
Wilfredo Mendoza
24
Árbol de gran tamaño, con la corteza de color café fisurada
o agrietada, hojas bipinnadas con foliolos muy asimétricos,
frutos estrechos alargados que se asemejan a un tornillo.
Onti inchato onake omaranesantyo kara, ogari otaki
okañovetakara opotsitatira kaju vatsavatsaimataka, ogari
oshi akashiaegitisanotyo otyomiashiasanotyo, ogari okitsoku
otyomiakitisano okañotasanotakarotyo okitsoki paria.
HÁBITO / OPAITAKARA
DESCRIPCIÓN
ITSIRINKAKOIGAKERORA
Árbol de 40 m de alto, tronco cilíndrico con corteza profundamente fisurada. Hojas compuestas, alternas, bipinnadas, con los
foliolos opuestos que tienen la
base desigual. Flores blancas pequeñas y numerosas, agrupadas en racimos. El fruto es una
legumbre estrecha y alargada a
manera de tornillo, con membranas segmentadas, en cada segmento con una semilla. Su madera es muy apreciable y tiene
demanda en el mercado internacional, algunas veces fabrican
del tronco botes. Crecen en bosque primarios, principalmente
en áreas colinosas.
Onti inchato onake,
ogatsantsatakera onake 40 metero,
ogari opoa ogapoanisano kara
kanuropoamatake, ogari otaki
tagirereimataka karagaraimatake.
Ogari oshi apatoshigavageta
kara, okantatigashiageta,
otyomiashiaegini,
oveshintsashiatakara tera
ontentagavakagempa. Ogari otega
onti okutategatake ontyomiategani
onake otovaigavagetira kara,
apatotegatakara kañotaka
ontinirikatyo okanatake. Ogari
okitsoki otyomiakichonisano aikiro
choeni ogatsantsakitsotumatake
ariotari okantari paria,
oponatakogetaka patiropage
patiropage oponatakogetakara ario
onake kara okitsoki. Ogari okotapage
pairo okogasanotagani aikiro
ipimantaigakerora oatakotanakera
pashiniku kipatsi, okonogaka
ogari opoa ovetsikagani pitotsi.
Onti oshivokageti otimasanotira
inchatopage, otimasanogeti
otishigetanakera.
Distribución: Desde Venezuela
hasta Bolivia.
USOS / OTIMASHITAKERIRA
Distribución local: CASH1,
CASH2, CASH3, TOT, MER, AGN,
MIP, PAGB, ARM.
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA
ONAKERA AKA PEROKU
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA
CITES
IUCN
DS
ENDEMISMO / OMANTSIGANE
END
N
84
am
ay
ca
cu
hu
ju
li
lo
md
pa
pi
pu
uc
sm
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO
TIMAGETATSIRIRA
BAPD
BAPsd
PBA
Bs
AI
Fenología: La floración ocurre
entre agosto y diciembre, los fruOtivarokagetakara:
tos se producen entre enero a
Oponiakotakara venesoeraku
abril.
oatakovagetakera Voriviaku.
Itimira otimagetaganira: CASH1,
CASH2, CASH3, TOT, MER, AGN, MIP,
PAGB, ARM.
Tyara okanta iroriri: Onti
otegamaiti otsititanakera agostoku
ontisaneni diciembreku, antari
otimira okitsoki inti ontimanta
kashiri enero ontisaneni abrilku.
85
FABACEAE
Copaifera paupera
Copaiba / Jagaro
25
Robin Foster
DESCRIPCIÓN
Árbol con el tronco cilíndrico, con la corteza externa
lenticelada, hojas compuestas con foliolos pequeños
marcadamente asimétricos.
Onti inchato ogari opoa katinkapoamatake, ogari otaki
enokutirira kosutakimatake, ogari oshi onagetake magatiro
apatoshigagetakara otyomiashiaegini onegitegetakara
onegintegetaka okametishiatakera.
HÁBITO / OPAITAKARA
USOS / OTIMASHITAKERIRA
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA
ONAKERA AKA PEROKU
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA
CITES
IUCN
DS
N
86
ay
ca
cu
hu
ju
li
lo
md
pa
pi
pu
uc
sm
vu
ENDEMISMO / OMANTSIGANE
END
am
ITSIRINKAKOIGAKERORA
Árbol de hasta 30 m de alto, con
el tronco cilíndrico, corteza externa con lenticelas y conteniendo oleorresina aromática. Hojas
compuestas alternas, imparipinnadas o paripinnadas, con foliolos marcadamente asimétricos.
Flores blancas, pequeñas, agrupadas en racimos. Fruto discoidal aplanado, con la superficie
lisa y glabra con una semilla negra, encerrado en un arilo carnoso de color amarillo a anaranjado. La madera se usa en construcciones, y la oleorresina se usa
contra heridas e inflamaciones y
para afecciones de la garganta.
Crecen principalmente en bosques primarios.
Onti inchato ogatsantsatakera
onti onake 30 metero, ogari opoa
onti okantinkapoatake, otaki
enokutankitsirira saatakimatake
onkasankavageteratyo kara.
Ogari omirinka omechoshiati,
veshintsaashiamataka aikiro
okonogaka tera ovetsikashiatempa
oveshintsaashiatakara onti
okepishitakanakera. Ogari otega
kutategaimataka ityomianisanotyo
kara apatotegatakara
okanatakotakerora. Ogari
okitsoki kanurokitsomatake
kavogutakitsomatake enokukya
kusomatake potsitakematake
tovaiti onti okiraakitsotake choeni
okitetakogetakero, ogari okotapage
antari ovetsikagetanakempara
impogini ogavintantagani
Distribución: Desde Brasil has- ashi ankaratakempara ontiri
ta Bolivia, debajo de los 700 m
anonagisetakera anta atsanoku. Onti
de altitud.
okimoti okimogeti anta inkenishiku.
Onti oshivokageti otimakera
Distribución local: PAG, KIR, SM, inchatopage.
POR, ALC, SEP, CASH2, SM3.
Otivarokagetakara:
Fenología: Producen flores a lo Oponiakotakara brasilku
largo de todo el año y fructifican oatakovagetake voriviaku,
principalmente entre septiemogaenokakara onale 700 mil metero.
bre y enero.
Itimira otimagetaganira: PAG, KIR,
SM, POR, ALC, SEP, CASH2, SM3.
Tyara okanta iroriri: Otimasanoti
otegapage antari otimira oipage
pairorira otimantasanotaka
setiembre intiri eneroku.
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO
TIMAGETATSIRIRA
BAPD
BAPsd
PBA
Bs
AI
87
FABACEAE
Dipteryx micrantha
Chihuahuaco / Oaroki y Komagi
26
Hamilton Beltrán
DESCRIPCIÓN
Árbol con el tronco cilíndrico de madera dura, con la
corteza externa con ritidomas que se desprenden dejando
huellas, las hojas compuestas imparipinnadas, con el raquis
estrechamente alado.
Onti inchato ogari opoa katinkapoamatake okota
onkusovageteratyo kara ogari otaku enokutankitsirira
otagitagiataka opariganakerira koneatake opariganakera,
ogari oshipage onti apatoshiagetaka okusopanatakera aikiro
patiro oneantasanotagani.
HÁBITO / OPAITAKARA
USOS / OTIMASHITAKERIRA
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA
ONAKERA AKA PEROKU
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA
CITES
IUCN
DS
ENDEMISMO / OMANTSIGANE
END
N
88
am
ay
ca
cu
hu
ju
li
lo
md
pa
pi
pu
uc
sm
ITSIRINKAKOIGAKERORA
Árbol de hasta 45 m de alto, tallo
cilíndrico y recto con la corteza
externa lenticelada, con ritidomas que se desprenden dejando
huellas. Hoja alterna y compuesta imparipinnada, con los foliolos alternos, fuertemente asimétrico, el raquis ligeramente alado. Flores púrpuras, agrupadas
en ramas terminales. Fruto elíptico leñoso, ligeramente aplanado
con la superficie externa de color amarillento, harinoso y oleaginoso, con una sola semilla fraganciosa. La madera es empleada en pisos y estructuras y se obtiene carbón. Crecen en bosques
primarios.
Onti inchato ogatsantsatakera
onake 45 metero ogari opoa
onti okatinkapoatake, ogari
otake enokutankitsirira onti
okovoreapoatake, okonogaka
ogari otaki omeshina opariganake
impo omatanaara aikiro,
onti okanake agaveakara.
Ogari oshi mechoshiatake
otimashigetaka magatiro
ogari oveshintsaashiatakara
akashiaegitisano mechoshiamatake
okametitasanovageti. Ogari
otega gera ompitikumate
apatotegataka anta otsitipariku
panikyara ontsokanaempa. Ogari
okitsoku kanurokitsomatake
kanuromatake choeni
okitekitsotumatake, kañovetaka
Distribución: Desde Colombia
arina ontiri opotsitakitsotake
hasta Bolivia.
aikiro onkasankavageteratyo kara.
Ogari okota onti ovetsikantagani
Distribución local: PAG, KIR,
menkotsi ontiri ovetsikantagani
CASH1, CASH2, CASH3, SM, ALC, aikiro omenk. Onti oshivokageti anta
MIP, PAGA, PAGB, TSO, MER, AGN, inkenishisanoriraku.
POR, SM3.
Otivarokagetakara:
Fenología: Producen flores en
Oponiakotakara korompiaku
la estación seca y fructifican a fi- ogonketakovagetaka voriviaku.
nes de esta.
Itimira otimagetaganira: PAG, KIR,
CASH1, CASH2, CASH3, SM, ALC, MIP,
PAGA, PAGB, TSO, MER, AGN, POR,
SM3.
Tyara okanta iroriri: Onti otimi
otega osarigagitetira aikiro otimira
okitsoki okarakutanaira.
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO
TIMAGETATSIRIRA
BAPD
BAPsd
PBA
Bs
AI
89
FABACEAE
Enterolobium schomburgkii
Oreja de diablo / Koitori
27
Hamilton Beltrán
DESCRIPCIÓN
Árbol de tronco recto, con hojas bipinnadas alternas, de 10 a
28 pares de pinnas; pierde todas las hojas en la época seca y
los repone al inicio de la época húmeda; con fruto legumbre
que asemeja a la oreja humana.
Onti inchato onake katinkapoari, ogari oshi mechoshiamatake
tsiripeshianisano ariorika onake 10 ontirika 28 oshipage, antari
oshiriaganaara oparishiatanai, antari opariganaira otimanaira
oshipage omechoshiatanaira. Ogari okitsoku kañovetaka
pankirintsi okonogaka onti okañovetakara igempita matsigenka.
HÁBITO / OPAITAKARA
USOS / OTIMASHITAKERIRA
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA
ONAKERA AKA PEROKU
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA
CITES
IUCN
DS
ENDEMISMO / OMANTSIGANE
END
N
90
am
ay
ca
cu
hu
ju
li
lo
md
pa
pi
pu
uc
sm
ITSIRINKAKOIGAKERORA
Árbol de hasta 30 m de alto, con
el tronco recto y cilíndrico, con
la corteza externa gris a amarillenta. Hojas alternas, bipinnadas, con 10 a 28 pares de pinnas,
peciolo con glándulas en forma
de copa. Las hojas caen en la estación seca y se reponen a inicios de la estación lluviosa. Flores pequeñas blancas, agrupadas
en cabezuelas globulares. Fruto legumbre, con forma de oreja humana, con la corteza externa de color verde a marrón rojiza
al madurar. Ocasionalmente usado como madera, en otros países
lo usan para fabricar papel. Crecen principalmente en bosques
primarios.
Onti inchato ogatsantsatakera
onake 30 metero, okatinkapoavageti
kara kanuropoamatake, ogari
otaki choeni okitetakitake. Ogari
oshipage onti omechoshiageti
tsiripeshiatisanotyo onagetake
10 ontirika 28 oponagetakara
ovetsikashiagetakara kamaeti
kañotakatyo oviikantagetaganirira,
antari sariniku onti oparishigeti
oshipage antari oparigaatanaira
otimanaira oshipage. Ogari
otegapage otyomiaegitisano
kutategamatake apatotegagetaka
okaragetakera tapitegatavagetaka.
Ogari okitsoki kañovetaka
pankirintsi aikiro kañomataka
igempita matsigenka, ogari
otaki onti okaniatumatake aikiro
okiraatakotumatakero irakira. Ogari
Distribución: Desde México has- okota onti ovetsikantagetagani
ta Bolivia.
antari pashini kipatsi onti
ovetsikantagani paperishi. Onti otimi
Distribución local: MIP, PAGA,
otimasanotira inchatoshipage.
PAGB.
Otivarokagetakara:
Fenología: Florecen y fructifican Oponiakotanakara mejikoku
en la época seca.
oatakovagetake voriviaku.
Itimira otimagetaganira: MIP,
PAGA, PAGB.
Tyara okanta iroriri: Onti
otegamaiti aikiro otimi okitsoku
osarigagitetira.
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO
TIMAGETATSIRIRA
BAPD
BAPsd
PBA
Bs
AI
91
FABACEAE
Myroxylon balsamum
Balsamo y Estoroque / Iribatiki
28
Hamilton Beltrán
DESCRIPCIÓN
Árbol de tronco cilíndrico, la corteza interna presenta fuerte
olor al ser cortado, las hojas tienen unas diminutas líneas
traslúcidas en toda la superficie.
Onti inchato tapipoamataka, ogaru itaki savitirira
onkasankavageteratyo kara okarataganira, ogari oshi onti
osankenavantaka magatiro anta enoku.
HÁBITO / OPAITAKARA
USOS / OTIMASHITAKERIRA
Árbol de hasta 40 m de alto, corteza externa agrietada finamente, con secreción resinosa y con
fragancia. Hojas alternas, imparipinnadas, con foliolos de 3 a
9 pares con las láminas glabras
con diminutas líneas traslúcidas.
Flores blancas, agrupadas en racimos axilares o terminales. El
fruto es una sámara, con ápice
ancho que se adelgazada hacia
la base, semillas amarillentas con
olor muy fragante. La resina es
usada como cicatrizante de heridas y en perfumería, la madera
es usada en construcciones para
pisos. Crecen principalmente en
bosques primarios.
Onti inchato ogatsantsani
onake 40 metero, ogari otaki
mechotakimatake, otimasanovageti
osesereki aikiro okasankavageti.
Ogari oshi omechoshiati omirinka
opatoshiagetaka onake 3 ontirika
9 oshipage oveshintsaashitakara.
Ogari otegapage onti okutatake
apatotegagetaka ovikagetakara
otsonkatanakara. Ogari okitsoki
ogatsantsakitsoni okonogakaro
otyomiakichonisano ovikakarora
otsegoku, okitetake aikiro
choeni okiraatake ogari
okitsoki kitekitsomatake
onkasankavageteratyo kara. Ogari
oani onti ogavintantagani ashi
omashikitanaera achakovetakara
ogari okasankatakera onti ashi
Distribución: Desde México has- ontiritakenkanira menkotsi. Onti
ta la Argentina, debajo de los
otimi inkenishiku otimasanotira
700 m de altitud.
inchatoshipage.
Distribución en las localidades
evaluadas: MER, AGN, MIP, SEP,
SM3, POT, SME.
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA
ONAKERA AKA PEROKU
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA
CITES
IUCN
DS
ENDEMISMO / OMANTSIGANE
END
N
92
am
ay
ca
cu
hu
ju
li
lo
md
pa
pi
pu
uc
sm
ITSIRINKAKOIGAKERORA
Fenología: Florecen en la estación seca entre abril a junio, y
producen frutos durante la estación seca entre junio y julio.
Otivarokagetakara:
Oponiakotakara Mejekoku
oatakovagetake argentinaku
ogaenokakara otishi 700 metero.
Itimira otimagetaganira: MER,
AGN, MIP, SEP, SM3, POT, SME.
Tyara okanta iroriri: Oporenkamati
irorori osarigagiteira yoga kashiri
abril irorosati Junio ogari otimira
okitsoki onti osarigira yoga kashiri
Junio intiri Jorio.
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO
TIMAGETATSIRIRA
BAPD
BAPsd
PBA
Bs
AI
93
GESNERIACEAE
Besleria capitata
No conocido / No conocido
Hamilton Beltrán
29
Hierba pubescente; flores vistosas con cáliz anaranjado y
corola amarillenta; crece en áreas claras.
Onti tovaseri, mechoshiaegimataka, ogari otega
oneasanotagani kitetegamatake otega aikiro kitematake,
otimi kara okoneagitetira.
DESCRIPCIÓN
ITSIRINKAKOIGAKERORA
Hierba de hasta 60 cm de alto,
pubescente. Hojas ovaladas. Flores con cáliz anaranjado y corola amarillenta, agrupadas en racimos comprimidos lateralmente
que se asemejan a una cabezuela. Los frutos son bayas anaranjadas. No se ha registrado ningún
uso. Crecen en el sotobosque
con bastante luz, generalmente
en bosques secundarios.
Onti tovaseri ogatsantsatakera
onake 60 cm mechoshiamatake.
Ogari oshi suashiamatake,
ogari otega antari nigankitega
kitetetamatake apatotegagetaka
okanatakotakerora antari niganki
okañovetakara ogitotega.
Ogari okitsoki okitetumatake.
Tera ontsirinkakotempa tatoita
otimashiti. Onti otimasanoti
okitetumatake onti otimi inkenishiku
tesakonarira ontimasanote inchato
iporeasanotakera, inkenishiku terira
onchatosetasanote.
Distribución: Su distribución
está restringida al Perú.
Distribución local: CASH1,
CASH2, CASH3, MALV.
Fenología: Se ha registrado en
flor y fruto en la época lluviosa.
HÁBITO / OPAITAKARA
USOS / OTIMASHITAKERIRA
Otivarokagetakara: Ogari
otivarokagetakara tesakona
ontimasante aka Peroku.
Itimira otimagetaganira: CASH1,
CASH2, CASH3, MALV.
Tyara okanta iroriri:
Itsirinkakoigakero otegamaitira ontiri
otimira okitsoki oparigaatira inkani.
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA
ONAKERA AKA PEROKU
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA
CITES
IUCN
DS
ENDEMISMO / OMANTSIGANE
END
E
94
am
ay
ca
cu
hu
ju
li
lo
md
pa
pi
pu
uc
sm
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO
TIMAGETATSIRIRA
BAPD
BAPsd
PBA
Bs
AI
95
GESNERIACEAE
Corytoplectus speciosus
No conocido / No Conocido
Hamilton Beltrán
30
Hierba con el tallo apical rojo piloso, con el envés de las hojas
púrpuras, flores de color rojo piloso.
Onti tovaseri, ogari okii onti okiraakiitake okiraatakera
okiipageku, ogari oshipage onti otsiovanataka okonogakaro
okiraagetakera, ogari otegapage onti okiraagetake
pitegamatake.
HÁBITO / OPAITAKARA
DESCRIPCIÓN
ITSIRINKAKOIGAKERORA
Hierba de hasta 0,4 m de alto,
tallo con la parte apical de color rojizo. Hojas simples opuestas, ligeramente de diferentes tamaños, ovadas, margen crenado, haz verde oscuro y cerca a los
nervios principales verde claro,
envés púrpura. Flores con cáliz
rojizo, flores amarillas protegidas
por brácteas, elípticas, rojas, externamente rojo piloso, agrupadas en racimos terminales y axilares. E fruto es una baya transparente, globosa; glabra y semillas numerosas de color negro.
Se desconoce su uso. Crece en el
sotobosque con bastante sombra, generalmente en bosques
primarios.
Onti tovaseri ogatsantsatakera
onake 0,4 metero ogari okii
nigankikii kiraakiimatake. Ogari
oshi omirinka omechoshiatakera
okantatigashiagetaka osuapanatake
okaragetakera otogetakara, onti
okaniatakera opotsitatakotakero
antari nigankipana onti
okaniapanatake, aikiro
oposantegetaka okiraagetakera.
Ogari otega aikiro onti
okiraatake, aikiro okitetegagetake
onegintegetakara ganiri
okamategati, kaniapanamatake
aikiro kiraategamatake antari enoku
onti okiraategatake, apatogagetaka
ovikagetakara anta oshitikagetakara.
Ogari okitsoki saakitsomatake
tapityonkarekimataka ogari
okitsokipage otovaigavagetiratyo
kara potsitakitsokatake. Tera
oneenkani tatoita otimashitake. Onti
oshivoki tesakonarira onti inkenishi
onagetakera otsimankagetakara,
aikiro inkenishiku terira
omporoimatenkani.
Distribución: Desde Costa Rica
hasta Bolivia, hasta los 2400 m
de altitud.
USOS / OTIMASHITAKERIRA
Distribución local: CASH1,
CASH2, CASH3.
Fenología: Producen flores y
frutos en la época húmeda.
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA
ONAKERA AKA PEROKU
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA
CITES
IUCN
DS
ENDEMISMO / OMANTSIGANE
END
N
96
am
ay
ca
cu
hu
ju
li
lo
md
pa
pi
pu
uc
sm
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO
TIMAGETATSIRIRA
BAPD
BAPsd
PBA
Bs
Otivarokagetakara:
Oponiakotanakara costa ricaku
oatakovagetake voriviaku
ogaenokakara 2400 metero.
Itimira otimagetaganira:
CASH1, CASH2, CASH3.
Tyara okanta iroriri:
Otimasanovageti otega ontiri aikiro
okitsokipage onti oparigaatira
inkani.
AI
97
GESNERIACEAE
Drymonia pendula
No conocido / No Conocido
Wilfredo Mendoza
31
Liana con flores amarillas, sostenidas por un péndulo de más
de 1 m, protegidas por brácteas rojas.
Onti tpvaseri onake, ogari otegapage avintsaakotakaro
patiro otega onake ogatsantsatakera 1 metero, ogari otega
kitetegamatake, otikakotakero pashini kiraategamatake.
DESCRIPCIÓN
ITSIRINKAKOIGAKERORA
Liana con hojas simples y alternas, distinguible por el tamaño
del pedúnculo que alcanza los
150 cm de largo y desde el cual
penden las flores. Flores amarillas formando un tubo, cubiertas
por brácteas rojas. Los frutos son
cápsulas carnosas. Se desconoce
su uso. Crece en el sotobosque
de bosques primarios, principalmente en áreas de colinas bajas.
Onti tovaseri ogari oshi kantaka
omechoshiatakera okantatigagetaka
otimagetakera ogempitapage
onagetake 150 cm ogatsantsatakera
oatakovagetake ovikakara
otegapage. Ogari otegapage onti
okitetegatake omotonakitaka onti
gotankicha kiraari, ogari okitsoki
ovegitsoaka ovatsatakera. Tera
ogotenkani tatoita otimashitake.
Onti otimi kara inkenishiku
tesakonarira ontime inchatopage
aikiro otimasanotira inchatoshipage,
otimasanoti terira ontimasanote
otishipage otsateniagetira.
Distribución: Desde Colombia
hasta el Perú.
Distribución local: CASH1,
CASH2, CASH3, POT, SM3.
Fenología: Producen flores y
frutos en la época húmeda.
HÁBITO / OPAITAKARA
USOS / OTIMASHITAKERIRA
Otivarokagetakara:
Oponiakotakara korompiaku
oatakovagetakera aka peroku
Itimira otimagetaganira:
CASH1, CASH2, CASH3, POT, SM3.
Tyara okanta iroriri:
Otimasanovageti otegapage aikiro
okitsoki anta oparigaatira inkani.
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA
ONAKERA AKA PEROKU
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA
CITES
IUCN
DS
ENDEMISMO / OMANTSIGANE
END
N
98
am
ay
ca
cu
hu
ju
li
lo
md
pa
pi
pu
uc
sm
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO
TIMAGETATSIRIRA
BAPD
BAPsd
PBA
Bs
AI
99
HELICONIACEAE
Heliconia rostrata
Platanillo / Sagonto
32
Hamilton Beltrán
DESCRIPCIÓN
Hierba con hojas de hasta 2 m, inflorescencia dispuesta en
zigzag, protegida por brácteas gruesas y rojas.
Onti tovaseri, ogari oshi ogatsantsashiani kara onake
2 metero ogapanaani kara akya oati akya oati, aityo
tikakotakerorira omaranesano aikiro onti okiraatake.
HÁBITO / OPAITAKARA
ITSIRINKAKOIGAKERORA
Hierba rizomatosa, de hasta 2 o 3
m de alto, erguida. Hojas oblongas dispuestas en abanico, miden hasta 2 m de largo. Flores
de color amarillo claro, agrupadas en inflorescencias pendulares, dispuestas en zigzag, cada
inflorescencia está compuesta
por numerosas brácteas gruesas
y rojas. Los frutos son drupas de
color azul intenso. Usado como
ornamental. Crece en el sotobosque en lugares abiertos.
Onti tovaseri kusomatyakimatake
ogatsantsatakera 2-3
metero, okatsitikona. Ogari
oshiipage omarapanapageni
kañotavagetaka evarontsi
ogatsantsatakera onagetake
2 metero. Ogari otegapage
okitetake koneatasanotake,
apatotaka magatiro otegatakera
okamuchankagetaka akya oati
akya oati patiropage otegapage
oponatakogetaka tovaiti
kara omarapagerikatyo aikiro
kiraamatake. Ogari okitsoki onti
Distribución: Desde México has- okamachonkatake. Onti agagani
ta Bolivia.
ashi ogakenkanira kara. Onti otimi
kara inkenishiku tesakonarira
Distribución local: CASH1,
onti inchatopage apomagashiku
CASH2, CASH3.
okoneagitetakera.
Fenología: Florecen y fructifican Otivarokagetakara:
a finales de la época lluviosa.
Oponiakotakara mejekoku
oatakovagetake voriviaku.
USOS / OTIMASHITAKERIRA
Itimira otimagetaganira:
CASH1, CASH2, CASH3.
Tyara okanta iroriri: Onti otegati
aikiro otimake okitsoki panikyara
ontsonkantanaempa inkani.
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA
ONAKERA AKA PEROKU
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA
CITES
IUCN
DS
ENDEMISMO / OMANTSIGANE
END
N
100
am
ay
ca
cu
hu
ju
li
lo
md
pa
pi
pu
uc
sm
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO
TIMAGETATSIRIRA
BAPD
BAPsd
PBA
Bs
AI
101
MAGNOLIACEAE
Talauma amazonica
No conocido / Iritoinkeimora y Iansidenpinikemari
33
Hamilton Beltrán
DESCRIPCIÓN
Árbol con la corteza aromática; en los nudos, presenta pelos
largos amarillos, caducos, con flores blancas aromáticas.
Onti inchato ogari otaki onkasankavageteratyo kara antari
ovikagetakra aityo oviti ogatsantsapageniratyo kara
onkitevagete, otsapatsapaatakara, ogari otegapage onti
okutategatake onkasankavageteratyo kara.
HÁBITO / OPAITAKARA
USOS / OTIMASHITAKERIRA
ITSIRINKAKOIGAKERORA
Árbol de hasta 12 m de alto, con
el tronco aromático, ápice de las
ramas protegidas por grandes
estípulas caducifolias que dejan
una cicatriz. Hojas simples, alternas, elípticas; el peciolo con cicatriz. Flores grandes y solitarias
con varios pétalos blancos, aromáticos. Fruto globoso, con semillas rojizas péndulas. Se desconoce el uso. Crecen principalmente en el bosque primario.
Onti inchato omarane kara
ogatsantsatakera onake 12 metero
ogari opoa onkasankavageteratyo
kara ogari otsegopage
oshintsitagagetakero pashini
omaratsegoni ario okañotaka
maika mashimashikiamataka. Ogari
oshi omirinka omechoshiatake
otsapatsapashiataka aikiro
omashikishiataka. Ogari
otega omarane patiro onake
otsatategatakara tovaiti
oshitishitikaatakara onti
Distribución: De Ecuador hasta okutategatakera kasantategamatake.
Bolivia.
Ogari okitsoki okanurokitsotake,
ogari okitsoki nankitsirira tsompogi
Distribución local: NM, PAG,
okiraakitsotake oshimpereokipage.
KIR, CASH1, CASH2, CASH3, POR, Tera ogotenkani tatoita
SEP.
otimashigetake. Onti otimasanotake
anta otimasanotira inkenishi terira
Fenología: Producen flores y
omporoimatenkani.
frutos finales de la época seca,
principalmente entre septiembre Otivarokagetakara:
y octubre.
Oponiakotanakara Ecuadorku
oatakovagetakera voriviaku.
Itimira otimagetaganira: NM, PAG,
KIR, CASH1, CASH2, CASH3, POR, SEP.
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA
ONAKERA AKA PEROKU
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA
CITES
IUCN
DS
ENDEMISMO / OMANTSIGANE
END
N
102
am
ay
ca
cu
hu
ju
li
lo
md
pa
pi
pu
uc
sm
Tyara okanta iroriri:
Otimasanovageti otegapage, ontiri
okitsokipage okarakutanaira sarini
yoga kashiri setiembreku intiri
octubreku.
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO
TIMAGETATSIRIRA
BAPD
BAPsd
PBA
Bs
AI
103
MALVACEAE
Apeiba aspera
Peine de mono / Tampiraniro y Tamboraniroki
Robin Foster
34
Árbol con la corteza externa de color marrón claro con
lenticelas circulares y regularmente distribuidas, hojas con
nerviación palmeada, con mechones de pelos diminutos a
cada lado del nervio central; fruto discoide y espinoso.
Onti inchato ogari otaki onti okiraatumatake
koneatasanovagetake ogari opoapage okantatigagetaka
otivarokagetakara, ogari oshi otsapashiagetaka
ogatsantsashiatakera, otovaigakera oviti anta oshiku onagetakera
nigankipage ogari okitsoki kanurokitsomatake otimagetakerora
otseipage anta okitsokiku kañotavagetaka kishirintsi.
HÁBITO / OPAITAKARA
DESCRIPCIÓN
ITSIRINKAKOIGAKERORA
Árbol de hasta 20 m de alto,
tronco recto la corteza externa
con lenticelas circulares de color negruzco. Hojas simples, alternas, peciolo con los extremos
engrosado, el limbo de 3 a 5 venas, con mechones de pelos a
cada lado del nervio central, frecuentemente en las axilas de los
nervios secundarios en el envés.
Flores de color amarillo, agrupadas en racimos que salen opuestas a las hojas. Frutos en cápsulas
redondas, aplanados, cubiertos
de espinas rígidas poco punzantes con una pequeña apertura.
Usado en construcción ligera de
techos y tableros. Crece en bosques primarios y secundarios.
Onti inchato ogatsantsatakera
onake 20 metero katinka, ogari otaki
sarasaraitake, onti opotsitatumatake.
Ogari oshi omirinka omechoshiatake
omarapanapageni, antari
opanaku onake 3 ontirika 5
otsapagetakara, ogari omechoshiare
otimagetake ovitipage patiropage
ovikagetakara oshipage magatiro
onagetakera anta ovikagetakara.
Ogari otega kitetetamatake
apatotegagetakara okontegetapaake
onakera savikona oshi. Ogari
okitsoki onti okanurokitsotake
shipetyakitsomatake onti gotankicha
otseipage tsuampimantake maani
otankagetake. Onti ovetsikantagani
ashi pankotsipage ontiri taberapage.
Onti otimi inkenishiku otimasanotira
inchatopage ontiri tesakonarira
ontimasanote.
Distribución: Desde Costa Rica
hasta Bolivia, hasta los 1200 m
de altitud.
USOS / OTIMASHITAKERIRA
Distribución local: NM, PAG,
KIR, CASH1, CASH2, CASH3, SM,
MALV, TOT, AGN, SEP, PAGB, SME.
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA
ONAKERA AKA PEROKU
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA
CITES
IUCN
DS
ENDEMISMO / OMANTSIGANE
END
N
104
am
ay
ca
cu
hu
ju
li
lo
md
pa
pi
pu
uc
sm
Fenología: Florece y fructifican
durante todo el año, pero con
mayor ocurrencia a fines de la
estación seca.
Otivarokagetakara: Onti onagetake
consta rica oatakovagetake voriviaku
ogaenokakara onake 1200 metero.
Itimira otimagetaganira: NM, PAG,
KIR, CASH1, CASH2, CASH3, SM,
MALV, TOT, AGN, SEP, PAGB, SME.
Tyara okanta iroriri: Onti
otegamaitake aikiro otimake
okitsoki magatiro shiriagarini antari
pairo otimasanotake panikyara
ontsonkanaempa sarini.
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO
TIMAGETATSIRIRA
BAPD
BAPsd
PBA
Bs
AI
105
MALVACEAE
Ceiba pentandra
Lupuna / Pasaro
35
Robin Foster
DESCRIPCIÓN
Árboles altos que superan los 40 m, con el tronco ligeramente
abultado, provisto de aguijones; las hojas digitadas con los
foliolos enteros y con flores de color amarillento.
Onti inchato omarane kara ogatsantsatakera onake 40
metero omaranesanotyo kara, antari anta opoaku aityo
tovaiti otsei, ogari oshi tsapatsapashiataka ogari otega
kitetegavagetake.
HÁBITO / OPAITAKARA
USOS / OTIMASHITAKERIRA
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA
ONAKERA AKA PEROKU
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA
CITES
IUCN
DS
ENDEMISMO / OMANTSIGANE
END
N
106
am
ay
ca
cu
hu
ju
li
lo
md
pa
pi
pu
uc
sm
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO
TIMAGETATSIRIRA
BAPD
BAPsd
PBA
Bs
ITSIRINKAKOIGAKERORA
Árbol de hasta 50 m de alto.
Tronco ligeramente abultado,
con la corteza externa agrietada
de color marrón grisáceo a verduzco, sostenido por raíces tablares. Hojas compuestas alternas, digitadas, con 7 a 9 foliolos
lanceolados, con el margen entero o finamente aserrados. Flores de color blanco a amarillento, agrupadas en nudos de 8 a
15 flores. Los frutos son cápsulas elipsoides con la superficie
lisa, semillas numerosas cubiertas de material algodonoso de
color blanquecino, brillantes. Su
tronco se usa para fabricar tablas y las fibras de las semillas
para relleno de almohadas. Crecen en diferentes bosques sin alteración, mayormente debajo de
1500 m de altitud.
Onti inchato ogatsantsanisano
onakera 50 metero,
omaranesanotyo ogari otakipage
ontagirereivagetempa ogari
otaki okiraatumatake aikiro
choeni okaniatumagetake aityo
otsempoki. Ogari oshi kantaka
omechosiatakera ariorika onake
7 ontirika 9 otsatakogetaka
okametishiagetakera aikiro
ovetseigagetaka otsonkatanakara
oshipage, ogari otega kitategamataka
aikiro choeni okitetegatumatake
apatotakara magatiro onake 8
ontirika 15 otegapage. Ogari okitsoki
onti oponatakotaka onakera anta
tsompogi ogari okitsoki tovaiti onake
kara onti okañovetakaro otega
ampei onkutavageteratyo kara. Ogari
opoa onti ovetsikagani tablas ontiri
oshivitsate, ogari otsapage onti ashi
avetsikakerora anagitotakempara
onti otimageti omakera 1500 metero
Distribución: Desde México has- ogaenokakara. Onti oshivoki kara
ta Bolivia.
okantatigagetakara inkenishipage
tera ovegagatgempa.
Distribución local: POR, MER,
AGN, ALC, SEP, SM3, PAGA, PAGB, Otivarokagetakara:
ARM, SME, POT, TSO, TOT.
Oponiakotakara mejekoku
oatakovagetake voriviaku.
Fenología: Florecen durante la
estación seca entre abril y agos- Itimira otimagetaganira: POR,
to, y producen frutos durante la MER, AGN, ALC, SEP, SM3, PAGA,
PAGB, ARM, SME, POT, TSO, TOT.
estación lluviosa.
Tyara okanta iroriri:
Otegamaivageti kara anta
osarigagiteira yoga kashiri abril intiri
agosto ogar otimira okitsoki onti
otimi oparigagiteira.
AI
107
MALVACEAE
Heliocarpus americanus
Huampo / Shinti
36
Hamilton Beltrán
DESCRIPCIÓN
Árbol de crecimiento rápido, frecuente en bosques
secundarios, con las hojas en forma de corazón con 3 puntas,
las venas del haz de color rojizo a amarillento con pelos
blancos.
Onti inchato otimi kara oporoagetaganira shintsi okimoti,
ogari oshhi onti otsegoshiatumatake okañovetakaro
nigakintsi 3 onake onti otsapatsashiataka antari okiraatakera
aikiro onti okitetakotumatakera ogari ogishi onti kutari.
HÁBITO / OPAITAKARA
USOS / OTIMASHITAKERIRA
ITSIRINKAKOIGAKERORA
Árbol de hasta 15 m de alto, corteza fibrosa con mucílago transparente. Hojas simples y alternas ásperas, con el limbo en forma de corazón a veces con tres
puntas, con glándulas dispuestas en el margen. Flores pequeñas y cremosas agrupadas en racimos terminales. Frutos de color marrón. La madera es liviana,
ocasionalmente las fibras de la
corteza son usadas como sogas.
Crecen en bosques secundarios
o chacras abandonadas.
Onti inchato onake ogatsantsatakera
onake 15 metero, ogari otaki
aityo otsa tovaiti ogarentsaka
saankiamatake. Ogari oshi omirinka
omechoshiatake tontashiamatake,
antari opanaku onti okañovetakara
nigakintsi okonogaka onake mavati
opana, antari okaragetakera ario
kara ovikagetaka okiiku. Ogari
otegapage otyomiaegini choeni
okitetegagetake apatotegagetaka
anta okarategagetanakera.
Ogari okitsoki onti okamaratake.
Ogari opoa tera ontenate, ogari
otsa onti agagani ashi shivitsa
Distribución: Desde México has- ampitsatakenkanira. Onti
ta Paraguay.
oshivokageti inkenishiku tesanorira
ontimasanote inchatopage ontirikara
Distribución local: MER, AGN,
tsamairintsiku okaganirira.
TSO.
Otivarokagetakara:
Fenología: Florecen y fructifican Oponiakotanakara mejikoku
en la época lluviosa.
oatakovagetake paraguay.
Itimira otimagetaganira: MER,
AGN, TSO.
Tyara okanta iroriri: Otegamaiti
aikiro otimke okitsoki anta
oparigaatira inkani.
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA
ONAKERA AKA PEROKU
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA
CITES
IUCN
DS
ENDEMISMO / OMANTSIGANE
END
N
108
am
ay
ca
cu
hu
ju
li
lo
md
pa
pi
pu
uc
sm
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO
TIMAGETATSIRIRA
BAPD
BAPsd
PBA
Bs
AI
109
MALVACEAE
Matisia cordata
Sapote / Panashinteki
Wilfredo Mendoza
37
Árbol con hojas cordadas anchas y grandes; sus frutos son
globosos amarillentos comestibles.
Onti inchato onake ogari oshipage otsegopanagetake aikiro
omarapanapageni, ogari okitsoki omaramokoikipageni
okitetumatake ogagani.
DESCRIPCIÓN
ITSIRINKAKOIGAKERORA
Árbol de hasta 18 m de alto,
tronco recto y liso, algunas veces sostenido por aletas. Hojas
simples y alternas, ampliamente cordadas. Flores blanco, cremosas o amarillentas, agrupadas
en nudos. Frutos globosos, con
la superficie lisa de color marrón
amarillento, con pulpa carnosa
anaranjada a amarillenta y dulce.
Su fruto es comestible por su sabor y aroma; se preparan jugos,
dulces y mermeladas; por eso, se
cultivan en algunos lugares. Crecen en lugares abiertos de bosques primarios.
Onti inchato onake
ogatsantsatakera onake 18 metero
ogari opoa katinkapoamatake aikiro
kusopoamatake, okonogarantaka
onti kusotagagetiro omentsa. Ogari
oshipage omirinka omechoshiageti,
onti otovanagetaka, antari
enoku okusopanatake, onti
okamarapanatake aikiro
okitepanatake, ogari apitene
onti okitetumatake aikiro
ompochavageteratyo kara. Ogari
okitsoki onti osekatagani aikiro
oenkagakera kasankamatake,
ovetsikagani oviikakenkanira
opochavageti aikiro
ovetsikagani opotsa irorotari
opankitantagetaganirira. Onti
oshivokageti tyarikara kara
otimasanotira inchatopage.
Distribución: Desde Costa Rica
hasta Bolivia.
HÁBITO / OPAITAKARA
Distribución local: PAG, KIR,
CASH1, CASH2, CASH3, SM,
Otivarokagetakara:
MALV, POR, MER, AGN, ALC, MIP, Oponiakotanakra costa rica
SEP, SM3, PAGA, PAGB, ARM, SME. oatakovagetakera voriviaku.
USOS / OTIMASHITAKERIRA
Fenología: En la época seca,
producen flores en forma masiva
y frutos durante la época húmeda entre noviembre y febrero.
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA
ONAKERA AKA PEROKU
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA
CITES
IUCN
DS
ENDEMISMO / OMANTSIGANE
END
N
110
am
ay
ca
cu
hu
ju
li
lo
md
pa
pi
pu
uc
sm
Itimira otimagetaganira: PAG, KIR,
CASH1, CASH2, CASH3, SM, MALV,
POR, MER, AGN, ALC, MIP, SEP, SM3,
PAGA, PAGB, ARM, SME.
Tyara okanta iroriri: Antari osarigira
otimasanovageti otegapage
tovaitisano ogari okitsokipage
otimasanovageti kara onti anta
oparigaatanaira inkani yoga kashiri
noviembre intiri febrero.
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO
TIMAGETATSIRIRA
BAPD
BAPsd
PBA
Bs
AI
111
MALVACEAE
Ochroma pyramidale
Palo balsa y Topa / Paroto
38
Hamilton Beltrán
DESCRIPCIÓN
Árbol con la copa aparasolada, con hojas anchas y grandes,
con el envés ferrugíneo; madera blanda.
Onti inchato ogari opoa saragavoamataka, ogari oshipage
omarapanapageni antari savipanaku kañovetaka
pariantipana ogari okota onti terira ontenate.
HÁBITO / OPAITAKARA
USOS / OTIMASHITAKERIRA
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA
ONAKERA AKA PEROKU
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA
CITES
IUCN
DS
ENDEMISMO / OMANTSIGANE
END
N
112
am
ay
ca
cu
hu
ju
li
lo
md
pa
pi
pu
uc
sm
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO
TIMAGETATSIRIRA
BAPD
BAPsd
PBA
Bs
AI
ITSIRINKAKOIGAKERORA
Árbol de hasta 25 m de alto, tallos rectos de madera suave, tiene la copa aparasolada. Hojas
simples alternas, enteras y grandes ampliamente acorazonadas,
envés de las hojas con pelos estrellados. Flores solitarias blancas, grandes en forma de embudo, con estambres numerosos.
Fruto capsular con numerosas
semillas cubiertas por vellosidades sedosas de color café amarillento. El tallo se usa para hacer
balsas; la corteza fibrosa se usa
como sogas; las vellosidades de
las semillas se utilizan como relleno de colchones y almohadas;
algunas veces se aprovecha la
madera. Crece generalmente en
los bosques secundarios y a orillas de los ríos.
Onti inchato onake ogatsantsatakera
onake 25 metero ogari opoa
katinkapoamatake mechopoamatake,
otimake oani karentsapoamatake.
Ogari oshipage kantaka okañotakara
omechoshiatakera, omarapanapageni
kañovetaka nigakintsi okonogaka
oga oshi motokiroroimataka.
Ogari otega patiropage onagetake
onkutavageteratyo kara, omarapageni
onti ovenakigetaka tovaiti onake
ochoviatakera. Ogari okitsoki onti
okoroatake tovaitisano okitsokipage
oponatakogetakaro ovitipage
karentsamatake onti okitetumattake
okañovetakaro kaju. Ogari opoa
ovetsikantagani ashi shintipoa,
ogari otakipage aityo otsapage
opegakagagani shivitsa, ogari
ampeitankitsirira onti opegakagunkani
onoriantaganirira ontirika nagitorintsi,
okonogaka oga okota onti
Distribución: Desde México has- ovetsikantagetagani. Onti otimi kara
ta la Argentina hasta los 1500 m inkenishiku tesakonarira ontimasante
de altitud.
inchatopage aikiro kara otsapiapageku
nia.
Distribución local: PAG, CASH1,
CASH2, CASH3, POR, TOT, MER,
Otivarokagetakara: Oponiakotaka
AGN, MIP, SM3, PAGB, POT, TSO.
mejikoku oatakovagetanake anta
argentinaku ogaenokakotaka 1500
Fenología: Florecen mayormen- metero.
te en la estación seca entre junio
y septiembre, y fructifican a fines Itimira otimagetaganira: PAG,
de dicha estación.
CASH1, CASH2, CASH3, POR, TOT,
MER, AGN, MIP, SM3, PAGB, POT, TSO.
Tyara okanta iroriri:
Otegatasanovageti kara anta
osarigavagetira yoga kashiri jonio intiri
setiembre antari otimanakera okitsoki
otsonkanakara sarini
113
MALVACEAE
Sterculia apetala
Huarmi caspi / No conocido
39
Robin Foster
DESCRIPCIÓN
Árbol de tallo cilíndrico, con la corteza con lenticelas
circulares, hojas grandes y lobuladas, con la base cordada y
cubierta por pelos estrellados.
Onti inchato tapivoamataka, ogari otaki tankatankaimatake
vuavuaitaka. Ogari oshi omarapanapagenisanotyo aikiro
tapivanatavagetaka, antari otsititakara tsuampiviimataketyo
apataakarotyo oviti kovoreapititavagetake.
HÁBITO / OPAITAKARA
USOS / OTIMASHITAKERIRA
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA
ONAKERA AKA PEROKU
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA
CITES
IUCN
DS
ENDEMISMO / OMANTSIGANE
END
N
114
am
ay
ca
cu
hu
ju
li
lo
md
pa
pi
pu
uc
sm
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO
TIMAGETATSIRIRA
BAPD
BAPsd
PBA
Bs
ITSIRINKAKOIGAKERORA
Árbol de hasta 30 m de alto,
tronco con la corteza externa escamosa, con lenticelas circulares,
sostenida por raíces tablares. Hojas simples, alternas, aglomeradas en el ápice de las ramas, limbos de 3 a 5 lobulos, con el envés densamente cubierto de pelos estrellados. Flores púrpuras,
cubiertas por pelos estrellados
externamente, agrupadas en racimos terminales. Frutos de péndulos, formados por 3 a 5 folículos leñosos, con la superficie
amarillenta, con una densa pubescencia ferrugínea, con numerosas semillas negras. No se conoce ningún uso. Crece generalmente en bosques primarios.
Onti inchato ogatsantsatakera
30 metero ogari opoa ontiri
otaki anta enoku tagirereimataka
aikiro onkusovageteratyo kara
ogari shintsitagagetakerorira
onti omentsapage. Ogari
oshi kantaka okañotakara
omirinika omechoshiatakera
otsegororoitakera ariorika onake
3 ontirika 5 otsegogetakera,
antari savipana omaranerika
apamankakarora magatiro ovitipage
kovoreatavagetake. Ogari otega
kovoreamatake apataakarotyo
ovitipage kovoreamatake anta
enoku, apatotegatakara magatiro
anta otsonkategaanakara.
Oagari okitsoki, onti apatotaka
magatakutiro onagetake 3 ontirika
5 okitsokipage kitekitsomatake,
Distribución: Desde México has- otovaigavagetityo kara
ta Bolivia.
ovikavikaatakarora otsatagetakara
ogari okitsoki onti opotsitakitsotake.
Distribución local: CASH1,
Tera ogotenkani tatoita
CASH2, CASH3, MALV, AGN, SEP, ovetsikantagani. Onti oshivoki
SM3.
inkenishisanoriraku otimasanotira
inchatopage.
Fenología: La floración se produce a mediados de la estación Otivarokagetakara:
seca en el mes de julio y fructifi- Oponiakotakara mejikoku
ca a fines de dicha estación.
oatakovagetakera voriviaku.
Itimira otimagetaganira: CASH1,
CASH2, CASH3, MALV, AGN, SEP, SM3.
Tyara okanta iroriri: Antari
otimasanotakera otegapage onti
niaganki sariniku yoga kashiri jorio,
antari otimanakera okitsoki onti
otsonkatanaara sarini.
AI
115
MALVACEAE
Theobroma cacao
Cacao / Sareguemineki
40
Wilfredo Mendoza
DESCRIPCIÓN
Árbol con el tallo ramificado desde la base, hojas de color
verde oscuras en el haz y más pálidas en el envés; el fruto es
una baya grande, carnosa de color amarillo o púrpura.
Onti inchato onake tsegororoamatake oponianakara
otsitiku, ogari oshipage kaniashiamatake okonogakaro
opotsitashiatake maani ontirika okiteshiatake anta
savipanaku, ogari okitsoki omaramokoikini otimake okitsoki
onti okitekitsotake ontirika okaniakitake.
HÁBITO / OPAITAKARA
USOS / OTIMASHITAKERIRA
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA
ONAKERA AKA PEROKU
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA
CITES
IUCN
DS
ENDEMISMO / OMANTSIGANE
END
N
116
am
ay
ca
cu
hu
ju
li
lo
md
pa
pi
pu
uc
sm
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO
TIMAGETATSIRIRA
BAPD
BAPsd
PBA
Bs
ITSIRINKAKOIGAKERORA
Árbol de hasta 7 m de alto, a veces con más de dos tallos principales, ligeramente inclinados.
Hojas simples, alternas, con el
limbo de forma oblonga a elíptica, glabra, de color verde oscuro
en el haz y más pálidas en el envés, con el peciolo en los extremos engrosado. Flores con el cáliz blanquecino o rosado y pétalos blancos, rosados o purpuras
agrupados en racimos de 20 a 25
flores sobre protuberancias. El
fruto es una baya carnosa oblonga, de color amarillo o purpura,
con numerosas semillas. La pulpa del fruto es comestible, y con
ella se preparan refrescos; de las
semillas, se extrae aceite o manteca. Crece principalmente en
bosques primarios y es cultivado.
Onti inchato ogatsantsatakera
onake 7 metero, okonogaka
aratinkagetake pitepageti
inchakii kametigetankitsirira, onti
okanagagetaka. Ogari oshipage
onti kantaka okañotakara
omechoshiagetira, kanuroshiagetake
okonogaka onti okiteshiagetake,
aityo pashini onti okaniashiatake
opotsitatakotumatakero maani,
otsatatsataagetakara otsegogetakera
ovetsainkagetakara oshipage.
Ogari otegapage oporenkanakera
kutategatavagetake ontirika choeni
okiraatake maani antari magatiro
kutategamatake aikiro choeni
okiraatake apatotegagetakara
magatiro onake 20 ontirika 25
otegagetakera patatogegagetakara
magatiro. Ogari okitsoki onti otimake
anta tsompogi okitsoki akakichoegiti
kitekitsotavagetake ontirika
Distribución: Desde México has- okovoreakitakera otovaigavageti
ta Bolivia.
kara onti agagani aceite ontirika
igeika. Onti oshivoki anta inkenishiku
Distribución local: NM, PAG,
otimasanotira inchatipage aikiro
KIR, CASH1, CASH2, CASH3, SM, opankitagani.
MALV, POR, MER, AGN, MIP, SM3,
PAGA, PAGB, ARM, SME, POT,
Otivarokagetakara: Oponiakotaka
TSO.
mejikoku oatakovagetakera
voriviaku.
Fenología: Producen flores y
frutos casi todo el año.
Itimira otimagetaganira: NM, PAG,
KIR, CASH1, CASH2, CASH3, SM,
MALV, POR, MER, AGN, MIP, SM3,
PAGA, PAGB, ARM, SME, POT, TSO.
Tyara okanta iroriri: Onti otimi
otega otovaiti aikiro okitsoku
magatiro shiriagarini.
AI
117
MELIACEAE
Cabralea canjerana
Cedro masha y Requi blanca / Seiguiriki
Hamilton Beltrán
41
Árbol de madera suave, corteza externa con pequeñas grietas
longitudinales, hojas compuestas con los foliolos glabros y
frutos globosos de color morado a rojizo.
Onti inchato omarane tera onkusote, ogari otaki enokutirira
otyomiaegiti onake otagiagetakara ogatsantsatakipageni,
ogari oshipage otimagetake oponashiagetakara
ogashiapageni ogari oipage kanuroitavagetake onti
okisaatumaake aikiro okiraatumatake.
HÁBITO / OPAITAKARA
DESCRIPCIÓN
ITSIRINKAKOIGAKERORA
Árbol de hasta 40 m de alto, con
tronco cilíndrico, corteza gruesa fisurada suave y rojiza. Hojas compuestas, alternas, imparipinnadas, foliolos oblongos
con base fuertemente asimétrica, el haz y envés glabras. Flores
con pétalos de color verde crema, agrupados en racimos axilares. Frutos globosos de color morado a rojizo, la superficie con
lenticelas. Usado como maderable, pero de poco valor comercial. Crece en bosques secundarios en áreas abiertas.
Onti inchato onake ogatsantsatakera
onake 40 metero ogari opoa
omaraponanisano, ogari
otakipage omarakotapageni
karagaraimatake mechokotamatake
aikiro kiraakotamatake. Ogari
oshipage oashiatake magatiro
kantaka okañotakara maika
omechoshiatavake oashitakotakero
magatiro apatoshiagetakara
otapishiatakotakarora aikiro
otontapanatakotakerora aikiro
opigapigavanatakara. Ogari
otegapage onti okaniategatake
apatotegagetakara magatiro anta
ovikategagetakara otsegoku. Ogari
okitsoki onti otagigamotikigetaka
onti onashonkamokoikigetaka aikiro
okiraatakotakerora anta enoku onti
osaamokoikitake. Onti otimashitake
agakenkanira okota impogini
onti ompimantanunkanira. Onti
oshivokake inkenishiku tesakonarira
ontimasanote inchatopage
okoneagitetira.
Distribución: Desde Costa Rica
hasta Paraguay, debajo de 2500
m de altitud.
Distribución local: NM, PAG,
KIR, CASH1, CASH2, CASH3,
POR, TOT, MER, AGN, SEP, SM3,
PAGB, POT, TSO.
USOS / OTIMASHITAKERIRA
Fenología: Producen flores en
la época seca entre junio y septiembre y producen frutos a inicios de la época lluviosa.
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA
ONAKERA AKA PEROKU
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA
CITES
IUCN
DS
ENDEMISMO / OMANTSIGANE
END
N
118
am
ay
ca
cu
hu
ju
li
lo
md
pa
pi
pu
uc
sm
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO
TIMAGETATSIRIRA
BAPD
BAPsd
PBA
Bs
Otivarokagetakara: Oponiakotakara
costa rica oatakovagetanake
paraguay, ogenokakara 2500 metero.
Itimira otimagetaganira: NM, PAG,
KIR, CASH1, CASH2, CASH3, POR, TOT,
MER, AGN, SEP, SM3, PAGB, POT, TSO.
Tyara okanta iroriri:
Otimasanovageti otegapage anta
osarigagitetira, yoga kashiri jonioku
intiri setiembre, ogari otimira okitsoki
onti otsititanaara oparigaatanaira.
AI
119
MELIACEAE
Cedrela odorata
Cedro / Santari
Robin Foster
42
Árbol con la corteza externa agrietada de color marrón claro,
con suave olor a ajo; fruto capsular de color marrón claro,
cubierta de lenticela blanquecina.
Onti inchato ogari otakipage tagirereimataka opoaku, onti
okitetumantake mechotakimatake ogari oenkagakera
santarienkamatake, ogari okitsoki anurokitsotavagetake
choeni okitetumatake, otapatakotakaro otaki
kutatakutumatake.
HÁBITO / OPAITAKARA
USOS / OTIMASHITAKERIRA
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA
ONAKERA AKA PEROKU
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA
CITES
ll
IUCN
DS
N
120
ay
ca
cu
hu
ju
li
lo
md
pa
pi
pu
uc
sm
VU
ENDEMISMO / OMANTSIGANE
END
am
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO
TIMAGETATSIRIRA
BAPD
BAPsd
PBA
Bs
DESCRIPCIÓN
ITSIRINKAKOIGAKERORA
Árbol de hasta 30 m alto, con tallo lenticelado y fisurado, sostenido por raíces tablares pequeñas. Hojas compuestas, alternas,
agrupadas en el ápice de las ramas, foliolos asimétricos. Flores
pequeñas, agrupadas en un racimo terminal o axilar. Frutos capsulares, con la superficie de color
marrón claro, cubierta por lenticelas blanquecinas, se abren
en 5 valvas leñosas, con semillas aladas. Usado como maderable de buen valor comercial, su
corteza se usa como tinte. Crece
en bosques primarios, principalmente en áreas colinosas.
Distribución local: CASH1,
CASH2, CASH3, SM, MALV, POR,
AGN, SME.
Onti inchato ogatsantsatakera
onake 30 metero ogari
opoa tankatanpoavagetake
aikiro karagarapoamatake,
onti oshintsitagagetakero
omentsapage otyomiaegitirira.
Ogari oshipage onti gotankicha
oshipage apatoshiagetakara
anta otsegopageku
otyomiashiegitisanotyo. Ogari otega
otyomiategaegiti apatotegagetakara
anta okarashigetakera
ovikavikaatakara otsegoku.
Ogari okitsoki akakichoegitisano
okamarakitsotakera oponagetakarao
otakipage kutakitsomatake,
pintagierora onake 5 okitsoki
metsokimatake, ogari okitsoki
ogatsantsakitsomatake. Onti
otimashitake ashi okota
ompimantakenkanira ogari otaki onti
agagani opitsitsatakenkanira. Onti
shivokageti anta inkenishisanoriraku,
ogasanotyo otishigetanakera ario
onake kara.
Fenología: Florecen durante la
estación seca, mayormente entre
julio y octubre, y fructifican a fines de la estación seca.
Otivarokagetakara:
Oponiakotanakara venesoeraku
ogonketakovagetanaka paraguay
ogaenokakara onake1600 metero.
Distribución: Desde Venezuela hasta Paraguay, debajo de los
1600 m de altitud.
Itimira otimagetaganira: CASH1,
CASH2, CASH3, SM, MALV, POR, AGN,
SME.
Tyara okanta iroriri: Otimasanoti
otegapage osarigapaakera, yoga
kashiri jorio intiri octubre ogari
otimanakera okitsokipage onti atake
otsonkatanaara sarini.
AI
121
MELIACEAE
Swietenia macrophylla
Caoba / Yopo
43
Hamilton Beltrán
DESCRIPCIÓN
Árbol con la corteza externa agrietada de color marrón rojizo,
con raíces tablares; hojas compuestas, con pocos pares de
foliolos asimétricos, frutos grandes y leñosos, que se abren
desde la base hasta el ápice.
Onti inchato ogari otakipage tankatankaimatake onti
kiraari ogari oparipage onti okotagetake, ogari oshi ario
kara onagetake tesano ontentavakagempa, ogari okitsoki
omarapageni aikiro aityo ovatsa, otankanakerika ario kara
oneinkani ario onakera okitsoki.
HÁBITO / OPAITAKARA
USOS / OTIMASHITAKERIRA
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA
ONAKERA AKA PEROKU
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA
CITES
ll
IUCN
DS
N
122
ay
ca
cu
hu
ju
li
lo
md
pa
pi
pu
uc
sm
VU
ENDEMISMO / OMANTSIGANE
END
am
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO
TIMAGETATSIRIRA
BAPD
BAPsd
PBA
Bs
ITSIRINKAKOIGAKERORA
Árbol de hasta 40 m de alto,
tronco recto y cilíndrico con
corteza de color marrón rojizo, usualmente con raíces tablares. Hojas compuestas, alternas, imparipinnadas, agrupadas
en el ápice de las ramas, foliolos
opuestos y subopuestos, oblongos con base asimétrica. Flores
de color verde crema agrupadas
en racimos. El fruto es una cápsula ovoidea, que se abre de la
base hacia el ápice, en cinco valvas leñosas, con semillas aladas
numerosas. Usado como maderable de alto valor comercial.
Crecen principalmente en el bosque primario.
Onti inchato omaranerika kara
ogatsantsatakera onake 40 metero
ogari opoa katinkavagetake aikiro
ogapoanisano ogari otakipage onti
okitetumatake, ogari otaparipage
onti okotagetake. Ogari oshipage
apatoshiagetaka magatiro
otimagetake tovaiti apatoshiagetaka
ovikagetakarora anta
otsegopageku. Opigashiagetaka
ontiri choeni omarashiagetake
ovikagetakara okiiku onagetakera
magatiro. Ogari ontegapage
okaniatake apatotegagetaka
anta okanategagetakera. Ogari
okitsoku onti otsantsakitsotake,
otankakotanakera magatiro okitsoki
onagetakera 5 okitsokigetakera
otovaigavagetityo kara. Ogari
Distribución: Desde México
otimashitakerira onti agakenkanira
hasta Bolivia, debajo de los 1200 okotapage opunavagetatari
m de altitud.
kara. Onti oshivokageti
otimasanogetakera inchatoshipage.
Distribución local: PAG, CASH1,
Otivarokagetakara:
CASH2, CASH3, POR, TOT, AGN,
Oponiakotanakara mejikoku
SM3.
oatakovagetanake voriviaku antari
Fenología: Floración durante la ogaenokakara onake 1200 metero.
estación seca, entre agosto y octubre, y fructifica frecuentemen- Itimira otimagetaganira: PAG,
CASH1, CASH2, CASH3, POR, TOT,
te hacia fin de año.
AGN, SM3.
Tyara okanta iroriri:
Otimasanovageti otegapage
osarigagiteira, yoga kashiri
agosto intiri octubre ogari
otimantarira okitsoki irorotanake
ontsonkanaempara shiriagarini.
AI
123
MORACEAE
Clarisia racemosa
Mashonaste / Erapatza
44
Severo Baldeón
DESCRIPCIÓN
Árbol con la corteza externa lenticelada de color anaranjado,
con látex blanco muy abundante.
Onti inchato onake ogari otakipage tagiririimataka
okitepoatumatakera ogari oani kutakashiamatake
otovaigavagetiratyo kara oani.
HÁBITO / OPAITAKARA
USOS / OTIMASHITAKERIRA
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA
ONAKERA AKA PEROKU
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA
CITES
IUCN
DS
am
ay
ca
cu
hu
ju
li
lo
md
pa
pi
pu
uc
sm
NT
ENDEMISMO / OMANTSIGANE
END
N
124
ITSIRINKAKOIGAKERORA
Onti inchato onake ogatsantsatakera
onake 40 metero opoa
ogapoanisano, ogari otakipage
onti okitetakotumatakero
otovaigavagetiratyo kara
ogatsantsatakipageni, ogari
oani onkutakashiavagetetyo
kara. Ogari oshipage aityo
otimakerora osuashiagetakera
aikiro pampashiamataketyo
omarapani kusoshiamatake.
Ogari okitsoki apatogisetaka
akachomontekiegitisano
onti okiraakitsogetake aikiro
okitetakotakerora, kusokitsomatake,
otimakera ovatsa anta
okitsokiku. Onti otimashitake
Distribución: Desde Nicaragua ashi agakenkanira okotapage
hasta Bolivia, debajo de los 1200 ompimantavagetakenkanira.
Onti oshikageti otimasanogetira
m de altitud.
inkenishipage terira
omporoimatenkani.
Distribución local: PAG, KIR,
POR, TOT, AGN, ALC, SEP, SM3,
Otivarokagetakara:
PAGA.
Oponiakotanakara nikaragoaku,
Fenología: Registro de floración ogonketakovagetanaka voriviaku
durante la estación seca, produ- otimakera ogaenokakara onake 1200
metero.
cen frutos a fines de la estación
seca.
Itimira otimagetaganira: PAG, KIR,
POR, TOT, AGN, ALC, SEP, SM3, PAGA.
Árbol de hasta 40 m de alto,
tronco cilíndrico con corteza
anaranjada con numerosas lenticelas alargadas, con látex blanquecino. Hojas simples, alternas, ovadas, dispuestas en un
solo plano, glabras y rígidas. Flores pequeñas, las masculinas con
un solo estambre, agrupadas en
racimos. Los frutos son drupas
subglobosas, de rojizas a amarillentas y lisas, carnosas con una
semilla. Usadas como maderable
de poco valor comercial. Crecen
principalmente en bosques primarios.
Tyara okanta iroriri:
Otsirinkakotunkanira
otovaigavagetityo kara otegapage
anta osarigagitetapaakera
ogari okitsoki onti otimasanoti
otsonkanaara osarigagitetapaakera.
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO
TIMAGETATSIRIRA
BAPD
BAPsd
PBA
Bs
AI
125
MORACEAE
Ficus maxima
Oje / Potogo
Wilfredo Mendoza
45
Árbol con el envés de las hojas ásperas al tacto y peciolo
rojizo y escamoso, con exudado blanco abundante.
Onti inchato onake ogapanagetakera oshipage
onkusopanavageteratyo kara okonogaka onti
okiraapanagetake ontirika okamarapanagetakera ogari
oanipage onti okutakashiagetake otovaigavagetiratyo kara.
HÁBITO / OPAITAKARA
CITES
IUCN
DS
ENDEMISMO / OMANTSIGANE
END
N
126
ITSIRINKAKOIGAKERORA
Árbol de hasta 25 m de alto, corteza lisa, con exudado blanco y
abundante, con estípulas glabras
o puberulentas. Hojas simples,
alternas y elípticas. Tiene una inflorescencia globosa en cuyo interior están las flores. Los frutos
son siconos globosos, verdosos
con pulpa roja. Usado como antihelmíntico se aprovecha su madera para el entablado de las viviendas. Crece en el bosque primario, principalmente en áreas
colinosas y cerca de la orilla de
los ríos.
Onti inchato ogatsantsatakera
onake 25 metero ogari otakipage
kusotakimatake ogari oanipage
kutakashiamatake otovaigavageti
kara, otontakotatakera agaveake
okusotakera maani. Ogari
oshipage kantaka okañotakra
ogatsantsashiagetakera. Ogari
otegapage otapitegagetaka
anta tsompogi otegaku. Ogari
okitsoki otyomiakichoegitisano
tapigagichotavagetake,
kaniakitsomatake ontiri aikiro
okiraakitakera. Otimashitake ashi
ogavintantaganira aikiro agagani
ovetsikantakenkanira pankotsi.
Onti oshivokageti inkenishiku
otimasanotakera inchatopage,
aikiro anta otishigetanakera
ochoenigetakera niaapage.
Distribución: Desde México
hasta Bolivia.
Distribución local: KIR, MALV,
MIP, PAGA, PAGB, ARM, TSO, POR,
Otivarokagetakara:
SM3.
Oponiakotanaka mejikoku
oatakovagetanakera voriviaku.
Fenología: Producen flores y
frutos en la época seca.
Itimira otimagetaganira: KIR,
MALV, MIP, PAGA, PAGB, ARM, TSO,
POR, SM3.
USOS / OTIMASHITAKERIRA
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA
ONAKERA AKA PEROKU
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA
DESCRIPCIÓN
am
ay
ca
cu
hu
ju
li
lo
md
pa
pi
pu
uc
sm
Tyara okanta iroriri:
Otimasanovageti otegapage
ogari okitsokipage onti otimi
osarigasanotira.
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO
TIMAGETATSIRIRA
BAPD
BAPsd
PBA
Bs
AI
127
MORACEAE
Poulsenia armata
Llanchama / Kotokiriniro
46
Severo Baldeón
DESCRIPCIÓN
Árbol cuyo tronco tiene espinas cónicas y cortas, sostenidas
por aletones, con exudado de color blanco claro a amarillento
que se oscurece rápidamente con el aire.
Onti inchato ontseisevageteratyo kara magatiro opoaku
akatsititseiegiti, onti shintsitagagetakero omentsa
ogari oanipage onti okutakashiagetake aikiro onti
osaankiatakotakero okiteaatumatake shintsi opotsitaatanake
okianakerora oenka.
HÁBITO / OPAITAKARA
USOS / OTIMASHITAKERIRA
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA
ONAKERA AKA PEROKU
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA
CITES
IUCN
DS
ENDEMISMO / OMANTSIGANE
END
N
128
am
ay
ca
cu
hu
ju
li
lo
md
pa
pi
pu
uc
sm
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO
TIMAGETATSIRIRA
BAPD
BAPsd
PBA
Bs
ITSIRINKAKOIGAKERORA
Árbol de hasta 30 m de alto, tallo cilíndrico, cubierto de espinas cónicas y cortas, las cuales
se desprenden fácilmente; en la
parte interna del tallo, con un
exudado de color blanco a amarillento. Hojas simples, alternas,
en el limbo, ovadas de base cordada; de color verde oscuro el
haz y verde pálido el envés. Flores de color verdoso, agrupadas
en racimo. Los frutos son drupas
comestibles. Se usa como maderable y se emplea en cajonería,
ebanistería, para hacer hamacas,
esteras, mantas, vestimentas y
elementos folclóricos. Crecen generalmente en bosques primarios con relieve planos.
Onti inchato onake
ogatsantsatakera onake 30 metero
omaragantonisano, otimakera
otsei magatiropage akatsititseiegiti
shintsi ontsokiakempa antari
okiiku onti okutapoatake aikiro
okitepoatake maani. Ogari
oshipage kantataka okañotakara
maika omechoshiatakera
okavogutashiatakera okonogaka
onti opatuavanagetake
onti okaniapanatake aikiro
opotsitatumatake aikiro
okaniatakotumatakero anta
savipana. Ogari otegapage onti
okaniategatake apatotegagetaka
magatiro okanatakotakero. Ogari
okitsoki onti osekataganirira.
Onti otimashitake agakenkanira
okotapage ovetsikakempara
Distribución: Desde México has- kajonakipage mesapage,
ta Bolivia.
aikiro ovetsikakempara
opionkakotantaganirira,
Distribución local: NM, PAG,
shitatsipage tsagompurontsipage
KIR, CASH1, CASH2, CASH3, AGN, manchakintsipage ashi
MIP, SM3, PAGA, PAGB, SME, TSO. irimatikantaigemparira. Onti oshivoki
ontimasanotira inkenishisanorira
Fenología: Producen flores y
ontirika opampatapaakera.
frutos en la época húmeda.
Otivarokagetakara:
Oponiakotakara mejikoku
oatakovagetanake anta voriviaku.
Itimira otimagetaganira: NM, PAG,
KIR, CASH1, CASH2, CASH3, AGN,
MIP, SM3, PAGA, PAGB, SME, TSO.
Tyara okanta iroriri:
Otimasanovageti otegapage ontiri
okitsoki anta oparigaatira inkani.
AI
129
MYRISTICACEAE
Otoba parvifolia
Cumala / Iririanpinosheto y Joyo
Hamilton Beltrán
47
Árbol con la corteza externa agrietada, de color marrón
rojizo, abundante savia traslúcida y rojiza al cortar.
Onti inchato ogari otakipage tagirereimataka, onti
opotsitatumatake, okiraatakotumatakero otovaigavageti
oanipage ontirika onkaratakenkanira onkantavagetanake
sararara oaniapage.
HÁBITO / OPAITAKARA
USOS / OTIMASHITAKERIRA
CITES
IUCN
DS
ENDEMISMO / OMANTSIGANE
END
N
130
am
ay
ca
cu
hu
ju
li
lo
md
pa
pi
pu
uc
sm
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO
TIMAGETATSIRIRA
BAPD
BAPsd
ITSIRINKAKOIGAKERORA
Árbol de hasta 20 m de alto, de
tallo recto, con la corteza externa agrietada, con exudado rojizo, de sabor muy amargo y pertinente. Hojas simples y alternas;
limbo elíptico y envés glauco.
Flores masculinas más pequeñas
que las femeninas, agrupadas en
un racimo. El fruto es una cápsula globosa con dos valvas, con
la superficie lisa, de color amarillento; la semilla es negra, cubierta por un arilo blanco. Usado
como maderable. Crece en bosques primarios, generalmente
sobre áreas colinosas.
Onti inchato onake ogatsantsatakera
onake 20 metero okatinkavagetira
kara ogari otakipage tagirereimataka
okiraatumatake antari antsikakerora
kepishimatake agaveake osakakaera.
Ogari oshipage mechoshiamatake
otontashiatakotakero
omarapanapageni. Ogari otegapage
yogari surari ityomiani inake ogari
tsinane choeni omaranetumatake,
apatotegagetaka okanamonkitakera.
Ogari okitsoki onti okoroatake
otapityonkarekitakara
onagetake piteti okitsoki
onkusotegavageteratyo kara
okitetegatakera ogari okitsoki onti
opotsitatumatake ogari opeshiki onti
okutatake. Ogari otimashitakerira
onti ashi okota. Oshivokagetake kara
otimasanotakera inchatopage aikiro
anta otishigetanakera.
Distribución: Desde Panamá
hasta Bolivia, hasta los 2000 m
de altitud.
Distribución local: PAG, KIR,
CASH1, CASH2, CASH3, MALV,
POR, TOT, MER, AGN, ALC, MIP,
SEP, SM3, PAGB, ARM, POT, TSO.
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA
ONAKERA AKA PEROKU
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA
DESCRIPCIÓN
PBA
Bs
Otivarokagetakara:
Oponiakotakara panamaaku
ogonketakovagetanaka voriviaku
antari otimakera ogaenokakara
onake 2000 metero.
Fenología: Florecen durante la
estación seca, entre agosto y octubre, y la fructificación es a fines Itimira otimagetaganira: PAG, KIR,
del año.
CASH1, CASH2, CASH3, MALV, POR,
TOT, MER, AGN, ALC, MIP, SEP, SM3,
PAGB, ARM, POT, TSO.
Tyara okanta iroriri:
Otimasanovageti otegapage
osariganakera yoga kashiri agosto
intiri octubre ogari otimakera
okitsoki onti otsonkatanaara
shiriagarini.
AI
131
OLACACEAE
Minquartia guianensis
Huacapú / Jahuantishi
Hamilton Beltrán
48
Árbol con corteza finamente fisurada a escamosa. Cuando
se realiza un corte, la corteza interna de color blanco
amarillento se oxida rápidamente y pasa a un color rosado
intenso; flores color crema.
Onti inchato ogari otaki mechotakimatake
otagitagiapoavagetaka antari pinkaratakerorika
onkonteatanake oani kutakashiamatake ontirika
okiteatumantake shinti oporegi onti okiraatake maani ogari
otegapage onti okitetumatake maani.
HÁBITO / OPAITAKARA
USOS / OTIMASHITAKERIRA
DESCRIPCIÓN
ITSIRINKAKOIGAKERORA
Árbol de hasta 30 m de alto, con
el tronco cilíndrico, con la corteza externa finamente fisurada a
escamosa. La corteza interna es
de color blanco amarillenta, se
oxida rápidamente y pasa a un
rosado intenso. Hojas simples, alternas, con el peciolo fuertemente acanalado, limbo oblongo a
elíptico, coriáceo y glabros. Flores cremosas, agrupadas en racimos. Frutos subglobosos, lisos de color verde, púrpura o negruzco, carnosos de sabor dulce.
Se usa como maderables. Crece
principalmente en bosques primarios.
Onti inchato ogatsantsarika kara
onake 30 metero omarapoanisano
ogari otaki mechotakimatake
tovaiti otakigetakera antari
tsompogi onti okutatakitake aikiro
okitetumatake, shintsi oyogetake
shintsi omporoakenkanira. Ogari
oshipage kameti onake kantaka
okañotakara otovaigavageti
opana aikiro otovaigashivagetira
okusoshitumatake aikiro
otimagetakera magatiro
oshi otsatashiagetakara.
Ogari otega okitetegatumata
apatotegatumataka ovikavikaatakara
otonkipageku. Ogari okitsoki onti
otapimotikitakitaka kusokimatake
okaniamotikitake, ogari okitsoki
onti opotsitatumatake otimakera
ovatsa apochatakotakerora. Ogari
otimashitakerira onti otimakera
okotapage ovetsikakenkanira
pankotsi. Onti otimageti kara
otimasanogetira inchatoshipage.
Distribución: Desde Nicaragua
hasta Bolivia.
Distribución local: NM, PAG,
CASH1, CASH2, CASH3, SM, TOT,
AGN, ALC, MIP, SEP, POT, AGN,
SM3.
Fenología: Producen flores y
frutos en la época seca.
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA
ONAKERA AKA PEROKU
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA
CITES
IUCN
DS
ENDEMISMO / OMANTSIGANE
END
N
132
am
ay
ca
cu
hu
ju
li
lo
md
pa
pi
pu
uc
sm
Otivarokagetakara:
Oponiakotakarora nikaragoaku
oatakovagetake voriviaku.
Itimira otimagetaganira: NM, PAG,
CASH1, CASH2, CASH3, SM, TOT,
AGN, ALC, MIP, SEP, POT, AGN, SM3.
Tyara okanta iroriri:
Otimasanovageti otegapage aikiro
okitsoki anta osarigasanotira.
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO
TIMAGETATSIRIRA
BAPD
BAPsd
PBA
Bs
AI
133
ORCHIDACEAE
Phragmipedium pearcei
No conocido / No conocido
Víctor Villalobos
49
Hierba rizomatosa, con el envés de las hojas brillantes. Flores
blancas con líneas verdes.
Onti tovaseri okusoshivageteratyo kara antari oshipageku
onkusoshivagete kovoreashimatake ogari otega
okutategatake kaniatsapamatake otsapagetakara.
DESCRIPCIÓN
ITSIRINKAKOIGAKERORA
Hierba con rizomas estoloníferos
de 5 cm de largo. Hojas lineales
con un haz de color verde oscuro
y con el envés de color verde brillante. Flores con sépalos blancos con líneas verdes, pétalos laterales lineales del mismo color
de los sépalos, el labelo sacciforme externamente con líneas verdosas, internamente con puntos
verdes y púrpuras; agrupadas en
racimos de 4 a 9 flores cada uno.
Fruto capsular, glabro. Se desconoce el uso. Crecen generalmente en bosques primarios.
Onti tovaseri onake
apatoshinagetakara onake
ogatsantsatakera 5 cm. Ogari
oshipage okatinkashigetake
okaniashiatakera aikiro
okaniatakotakero oporeakotakerora.
Ogari otega onti okutategatumatake
otsapatsapaatakotaka aikiro
okaniatakera otegapage
ogatsantsategagetake
otimasanovagetakera kara
otegapage antari anta tsompogi
onake kara okaniatakera ontiri
otegapage apatogetaka onagetakera
4 ontirika 9 otegapage. Ogari
okitsoki otsantsakitsotakera. Tera
tatoita ovetsikantumantenkani.
Onti oshivokageti otimasanotira
inchatoshipage.
Distribución: En Ecuador y Perú
hasta los 1200 m de altitud.
Distribución local: NM, KIR.
HÁBITO / OPAITAKARA
USOS / OTIMASHITAKERIRA
Fenología: Producen flores y
frutos casi todo el año.
Otivarokagetakara:
Oponiakotakara ecuadorku
opokakovagetake aka peroku
ogaenokakara onake 1200 metero
Itimira otimagetaganira: NM, KIR.
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA
ONAKERA AKA PEROKU
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA
CITES
ll
IUCN
DS
N
134
ay
ca
cu
hu
ju
li
lo
md
pa
pi
pu
uc
sm
NT
ENDEMISMO / OMANTSIGANE
END
am
Tyara okanta iroriri:
Otimasanovageti otegapage ontiri
aikiro okitsokipage onti otimi
magatiro shiriagarini.
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO
TIMAGETATSIRIRA
BAPD
BAPsd
PBA
Bs
AI
135
PHYLLANTHACEAE
Phyllanthus niruri
Chanca piedra / No conocido
Hamilton Beltrán
50
Hierba con ramas horizontales, con látex blanco, hojas
alternas subsésiles y envés grisáceo.
Onti tovasri ogari otsego onti aratintisegororoatake,
ogari oani onti okutakashiatake, ogari oshipage
omirinka omechoshiagetake akachanchashiageni, antari
otapinapanaku onti okamarashiatake.
DESCRIPCIÓN
ITSIRINKAKOIGAKERORA
Hierba anual, de hasta 50 cm
alto, con látex blanco, tallos y hojas glabras con ramas horizontales. Hojas simples, alternas, subsésiles con la base fuertemente asimétrica. Flores de color verdoso, agrupadas en la base las
femeninas y las masculinas hacia el ápice. El fruto es una cápsula. Se usa toda la planta contra la formación de cálculos biliares y renales. Crecen en bosques
secundarios y en chacras abandonadas.
Tovaseri onake otimi omirinka
shiriagarini, ogatsantsatakera
onake 50 metero, ogari oaeni
onkutakashiavagetiratyo kara ogari
oshi otsatavanagetaka ogari otsego
onti aratinkatsegororoatake. Ogari
oshi onti kantaka okañogetakarora
omechoshiatakera, antari
otapinapanaku onti otsataka
okusopanatake akapañaegitakera.
Ogari otega kaniategatumantake
apatotegataka oga tsinane,
ogari surari onti ovikaka anta
otsegoku. Ogari okitsoki onti
okanurokitsotake. Onti otimashitake
ashi ogavintantaganira otimakaira
amapukite anta ashinkanaku ontiri
achomoneku. Onti oshivokageti
anta inkenishiku tesakonarira
ontimasanote inchatopage, ontiri
tsamairintsi ovashigantaganirira.
Distribución: Desde México
hasta Paraguay.
Distribución local: KIR, CASH1,
CASH2, CASH3, SM, POR, TOT.
HÁBITO / OPAITAKARA
USOS / OTIMASHITAKERIRA
Fenología: Florecen y fructifican
durante todo el año.
Otivarokagetakara: Oponiakotaka
mejikoku oatakovagetanake
paraguay.
Itimira otimagetaganira: KIR,
CASH1, CASH2, CASH3, SM, POR, TOT.
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA
ONAKERA AKA PEROKU
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA
CITES
IUCN
DS
ENDEMISMO / OMANTSIGANE
END
N
136
am
ay
ca
cu
hu
ju
li
lo
md
pa
pi
pu
uc
sm
Tyara okanta iroriri: Onti
otimavageti otegapage tovaiti ontiri
okitsokipage magatiro shiriagarini.
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO
TIMAGETATSIRIRA
BAPD
BAPsd
PBA
Bs
AI
137
POACEAE
Guadua sarcocarpa
Paca / Kapiro
Wilfredo Mendoza
51
Bambú leñoso, con hoja lanceolada con corto pseudopeciolo.
Forma parches homogéneos o puede estar mezclado con
árboles. Con fruto cariópside carnoso.
Onti kapiro otagaganira, ogari oshi ogatsantsashiamatake
akatsitishiegiti akachanchashiageti onake, onti
ogavigaviataka agaveake onkonogakemparora inchatopage,
ogari okitsoki okanurokitsogetake otimake ovatsa.
HÁBITO / OPAITAKARA
DESCRIPCIÓN
ITSIRINKAKOIGAKERORA
Bambú leñoso con tallos erguidos o arqueados, de hasta 20 m,
presencia de espinas en los nudos de hasta 10 cm de largo. Hojas lanceoladas hasta 20 cm largo con corto pseudopeciolo, glabras a ligeramente piloso. Flores
con los estambres de color púrpura, que forman racimos terminales. Fruto cariópside carnoso.
Los tallos rectos son usados en
la construcción de casas para fabricar entarimados; los entrenudos son usados para la cocción
de pescado en la brasa, el fruto
es comestible. Crecen formando
parches uniformes, denominados pacales o pueden estar mezclados con algunos árboles.
Onti kapiro onake otagagani,
ogari okoroa ogavigaviataka
ontirika opitake ogatsantsatakera
onake 20 metero aityo tovaiti
otseipage onagetakera ogereto
onake 10 cm ogatsantsatakera.
Ogari oshipage akashiaegiti
ogatsantsashiagetakera onake 20
cm ogatsantsatakera akatsititakera
ovikagetakara entyashiamatake
tera ontenashiatumate
tsuampishiamatake. Ogari otega
onti ovikatankutaka magatiro onti
okanatake okarakutanakera. Ogari
okitsoki akakichoegiti timake ovatsa.
Ogari okoroa katinkamatake, onti
ovetsikantaganira pankotsipage
aikiro ontikakotantakenkanira ogari
ovetseigaganira onti okametitashitake
inkentavatsatantakenkanira ivatsa
shimapage intashitakenkanira, ogari
okitsoki onti ogagani. Onti oshivokake
ogavigaviatakara otentavakagaigaka
opaitantakarira kapiroshi agaveake
ontentagakemparora inchatoshipage.
Distribución: En Bolivia, Brasil
y Perú.
USOS / OTIMASHITAKERIRA
Distribución local: CASH1,
CASH2, CASH3, POR, TOT, MER,
ALC, MIP, SM3.
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA
ONAKERA AKA PEROKU
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA
CITES
IUCN
DS
ENDEMISMO / OMANTSIGANE
END
N
138
am
ay
ca
cu
hu
ju
li
lo
md
pa
pi
pu
uc
sm
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO
TIMAGETATSIRIRA
BAPD
BAPsd
PBA
Bs
AI
Fenología: Producen flores y frutos después de 40 años; después
de la floración producen frutos
en forma masiva toda la población, para posteriormente morir
y ser reemplazado por el establecimiento de las nuevas plantas
de bambú que germinan.
Otivarokagetakara: Otimakera
voriviaku, brasilku, ontiri Peroku.
Itimira otimagetaganira: CASH1,
CASH2, CASH3, POR, TOT, MER, ALC,
MIP, SM3.
Tyara okanta iroriri: Onti
otimasanoti otega ontiri okitsoki
avisanakera 40 shiriagarini, impogini
ontegamaitanaera ontimanake
okitsoki ontovaigavagete kara
impogini onti onkamanake
ompugapaerora pashini okarira
tsovankanaatsine kapiro.
139
POACEAE
Gynerium sagittatum
Caña brava / Saboro
Wilfredo Mendoza
52
Hierba grande, con las hojas dispuestas en abanico; su
inflorescencia se asemeja a una pluma de hasta 1 m de
tamaño.
Onti inchakii omaranerika kara ogari oshi onti
ogatsantsashiatake opegakara evarontsi, ogari oshi onti
okañovetakari ivanki ogatsantsatakera onake patiro metero.
DESCRIPCIÓN
ITSIRINKAKOIGAKERORA
Hierba rizomatosa, con tallos erguidos huecos hasta 6 m de alto,
cubiertos por las vainas de las
hojas. Hojas lanceoladas, alternas, dispuestas en un solo plano,
en forma de abanico. Flores numerosas, la inflorescencia se asemeja a una pluma de hasta 1 m
de tamaño. Los ejes de la inflorescencia se usan para hacer flechas, lanzas de pesca, y en artesanía, los tallos se aprovechan
como cercos de jardines o paredes de las casas; sus rizomas son
hervidos como diurético. Crecen
en la orilla de los ríos, en los bosques secundarios.
Onti inchakii onake katinkakiimatake
ogatsantsatakera onake 6 metero
apataakaro magatiro oshipage. Ogari
oshipage ogatsantsashiapageni kara
pashiatiro onake kanuroshiamatake
agaveake ovetsikakenkanira
evarontsi. Ogari otega
tovaitisanotyo, opoegamaitakera
onti okañovetakari ivankipage
ogatsantsatakera onake 1 metero.
Ogari okii oporenkagetake ashi
ovetsikakenkanira chakopi kurikii
shimakirontsi ontirika pashinipage,
aikiro okii onti otimashitake
ontantakotantakenkanira
otegapage ontiri tantarintsi
ashi pankotsi ogari ovatsapage
okotagani ashi antiritemparora. Onti
oshivokageti niaapageku otsapiaku
ovogeshigetira.
Distribución: Desde los Estados
Unidos hasta Paraguay.
HÁBITO / OPAITAKARA
USOS / OTIMASHITAKERIRA
Distribución local: CASH1,
CASH2, CASH3.
Fenología: Producen flores y
frutos durante todo el año.
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA
ONAKERA AKA PEROKU
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA
CITES
IUCN
DS
ENDEMISMO / OMANTSIGANE
END
N
140
am
ay
ca
cu
hu
ju
li
lo
md
pa
pi
pu
uc
sm
Otivarokagetakara:
Oponiakotakara Estados unidos
ogonketakovagetaka paraguay.
Itimira otimagetaganira: CASH1,
CASH2, CASH3.
Tyara okanta iroriri: Otimasanoti
otegapage ontiri okitsokipage
magatiro shiriagarini.
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO
TIMAGETATSIRIRA
BAPD
BAPsd
PBA
Bs
AI
141
POLYGONACEAE
Triplaris poeppigiana
Tangarana / Kanai
53
Hamilton Beltrán
DESCRIPCIÓN
Árbol con el tallo y las ramas huecas. Se lo asocia con
hormigas. Las flores tienen tres brácteas formando una
estructura globosa en la base; fruto de color rojizo.
Onti inchato, katinkakiimatake ogari otsegopage
omotogetaka, itimantavagetaro kañai, ogari otegapage
otimagetake mavati otegapage otimagetake otega
kanurotegatavagetaka antari okaratakera onti otapigaka
maani ogari okitsokipage onti okiraakitsogetake.
HÁBITO / OPAITAKARA
USOS / OTIMASHITAKERIRA
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA
ONAKERA AKA PEROKU
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA
CITES
IUCN
DS
ENDEMISMO / OMANTSIGANE
END
N
142
am
ay
ca
cu
hu
ju
li
lo
md
pa
pi
pu
uc
sm
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO
TIMAGETATSIRIRA
BAPD
BAPsd
PBA
Bs
ITSIRINKAKOIGAKERORA
Onti inchato ogatsantsatakera
onake 12 metero ogari opoa
katinkapoamatake ogari
otsegopage onti otimagetake
onake itimagetakera katitoripage,
yapatosegagetakaro magatiro
yonkuatakaro opoa antari
opariganakera okanakero
okashikisetakera. Ogari oshipage
omirinka omechoshiatakera
onti gotankicha oshipage.
Ogari otegapage tsinake
patiro onake, onake mavati
otimanakera oveshintsaanakera
otapityonkarekigetakara anta
oshitikagetakara ario kara
apatogetaka okana. Ogari
okitsoki tsiripekiegiti mavati
onake ogatsantsagetakera
ashitakotakara akakorioati
Distribución: Desde Bolivia has- onake mavati okononkagetakara
choeni okiraatumatake. Antari
ta el Perú.
irogakempirika kañai nankitsirira
kara inti ashi ashinkovakotempara.
Distribución local: NM, SM,
MALV, MER, ALC, MIP, SEP, SM3, Onti oshiki inkenishiku tesakonarira
ontimasanote inchatoshi, ontiri
PAGA, PAGB, ARM, SME, POT,
otsapiapageku niaapage.
TSO.
Árbol de hasta 12 m de alto,
tronco principal y ramas con orificios donde viven hormigas; con
estípulas que rodean completamente al tallo, que al caer dejan una cicatriz. Hojas simples
y alternas, con el limbo oblongo. Flores femeninas solitarias,
con tres brácteas formando una
estructura globosa en la base y
agrupadas en racimos. El fruto es
un aquenio con tres ángulos, encerrado en un tubo con tres expansiones alares, de color rojizo. Las picaduras de las hormigas que viven en el tallo se usan
contra el reumatismo. Crecen en
bosques secundarios próximos a
la orilla de los ríos.
Fenología: Florecen y fructifican Otivarokagetakara:
Oponiakotakara voriviaku
en la época seca.
oatakovagetake peroku.
Itimira otimagetaganira: NM, SM,
MALV, MER, ALC, MIP, SEP, SM3, PAGA,
PAGB, ARM, SME, POT, TSO.
Tyara okanta iroriri:
Otimasanovageti otega aikiro
okitsokipage osarigagitetapaakera.
AI
143
RUBIACEAE
Calycophyllum spruceanum
Capirona de altura / No conocido
54
Hamilton Beltrán
DESCRIPCIÓN
Árbol con la corteza lisa y lustrosa, verde con ritidomas
papiráceos de color rojizo, hojas pequeñas provistas de
diminutos pelos en las axilas de los nervios secundarios
en el envés.
Onti inchato onake ogari otaki onkusovagete aikiro
saapoamatake aniapoamatake okonogaketakero kiraaripage,
ogari oshipage otyomiashiegini otentagagetakaro
opitigetakera anta ovikagetakra oshitsakipage
otovaigavagetakera otyomiaegitirora oshipage.
HÁBITO / OPAITAKARA
USOS / OTIMASHITAKERIRA
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA
ONAKERA AKA PEROKU
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA
CITES
IUCN
DS
ENDEMISMO / OMANTSIGANE
END
N
144
am
ay
ca
cu
hu
ju
li
lo
md
pa
pi
pu
uc
sm
ITSIRINKAKOIGAKERORA
Árbol deciduo de hasta 30 m de
alto, tronco liso, recto y brillante de corteza marrón o verde petróleo, madera rojiza, provisto de
ritidomas papiráceo. Hojas simples, opuestas, con estípulas entre ellas, el limbo ovado. Flores
pequeñas, blancas y aromáticas,
agrupadas en racimos terminales. Los frutos son cápsulas pequeñas elipsoidales, pubescentes en la superficie, con muchas
semillas aladas. Se las usa en la
construcción de viviendas. La savia se usa en cosmética. Crecen
en forma gregaria en bosques
primarios.
Onti inchato okusogetira kara
ogatsantsatakera onake30
metero, opoa onkusovagete,
katinkapoa, kovoreapoamatake
otaki okiratumatake maani aikiro
okaniatakitake okañovetakari
peteroreo, ogari okota kiraatake
onkusotavageteratyo kara. Ogari oshi
otyomiashiaegini otyomiashianisano
suashiatavagetake. Ogari otega
otyomiaegitisano onkutategavagete
onkasankavageteratyo
kara, onti apatotegataka
okanatakotakero otsonkanakara.
Ogari okitsoki onti okarakitake
otyomianisano ovikavikaagetakaro
otyomiakichoeginisanotyo
oporokigisetakera. Ogari
Distribución: Desde Colombia
okotapage onti ovetsikantagani
hasta Bolivia, debajo de los 1200 pankotsipage ogari oani onti
m de altitud.
agagani ovetsikagetaganira. Onti
oshivokageti anta otimasanotira
Distribución local: POT, TSO,
inchatopage omarapageni.
POR.
Otivarokagetakara:
Fenología: Florecen toda la esOponiakotanakara korompiaku
tación seca, y fructifican entre
oatakovagetakera voriviaku
agosto y septiembre.
ogaenkakara onake 1200 metero.
Itimira otimagetaganira: POT, TSO,
POR.
Tyara okanta iroriri:
Otimasanovageti otegapage anta
osarigagiteira ogari okitsoki onti
otimi yoga kashiri agosto intiri
setiembre.
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO
TIMAGETATSIRIRA
BAPD
BAPsd
PBA
Bs
AI
145
RUBIACEAE
Uncaria tomentosa
Uña de gato / Shamento
55
Hamilton Beltrán
DESCRIPCIÓN
Liana con tallo provisto de espinas, corchoso; almacena
abundante agua. Flores pequeñas amarillas.
Onti ataguti inchatoku antari okiiku onti gotankicha
otseipage, mentamentatsamatake, otovaigavageti oani kara,
ogari otegapage otyomiategaegini kitetegatavagetake.
HÁBITO / OPAITAKARA
USOS / OTIMASHITAKERIRA
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA
ONAKERA AKA PEROKU
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA
CITES
IUCN
DS
ENDEMISMO / OMANTSIGANE
END
N
146
am
ay
ca
cu
hu
ju
li
lo
md
pa
pi
pu
uc
sm
ITSIRINKAKOIGAKERORA
Liana de más de 40 m de largo,
tallo fisurado, su textura interna es fibrosa, con un par de espinas curvas no retorcidas. Hojas
simples y opuestas con estípulas;
limbo elíptico, con el envés tomentoso. Las flores son pequeñas, pubescentes y amarillentas
agrupadas en cabezuelas globosas. El fruto es capsular con las
semillas aladas. Usada contra la
artritis y contra mordeduras de
serpiente, su sabia es bebible y
las espinas son utilizadas como
sujetadores. Crece en terrenos
planos a ondulados con pendiente suave, es colonizadora, de
rápido crecimiento; por ello puede ser hallada generalmente en
claros, campos de cultivo, chacras abandonadas y al borde de
los caminos.
Onti otsatake avuatakara inchatoku
ogatsantsatakera onake 40
metero ogari okii okaragaraitake,
ogari ovatsasanorira onti
oshitsaroroimatake otimagetake
otseipage okiiku gara opiganaa
ontimaera otseipage. Ogari
oshipage onti akashiaegitisano
onake ovikavikaatakaro okiiku
onagetake parikotikonapage
tera ampatoshiatempa aikiro
otapigashiagetaka. Ogari
otega otyomiategatisano
enkagategamatake aikiro
choeni okitetegatake
apatotegagetakaro ogitotegaku
otapigategagetakara. Ogari okitsoki
onti otsantsakitsogetake ogari
ogatsantsakitsotumatake. Onti
ogavintantagani mantsigarintsi
ashinkovakotempara iragaera
maranke ogari oani onti oviikagani
ogari otsei onti okentakotantagani.
Distribución: Desde Guatemala Onti oshivoki opampatira
hasta Bolivia.
ometsopatsagetira, onti otimagetake
parikotipageku shintsi okimoti
Distribución local: NM, CASH1, oshivokira onti oneagetakenkani
CASH2, CASH3, SM, MALV.
anta onkoneagetakera tyarikara kara,
otsamaitakotaganira tsamairintsiku
Fenología: Florece y fructifica en ovashigantunkanira ontirika avotsiku
la época lluviosa.
okenapinitaganira.
Otivarokagetakara:
Oponiakotakara gatemaraku
oatakovagetakera voriviaku.
Itimira otimagetaganira: NM,
CASH1, CASH2, CASH3, SM, MALV.
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO
TIMAGETATSIRIRA
BAPD
BAPsd
PBA
Bs
AI
Tyara okanta iroriri:
Otimasanovageti otega ontiri aikiro
okitsoki oparigaatira inkani.
147
SALICACEAE
Tetrathylacium macrophyllum
Llaja / Seripini
Hamilton Beltrán
56
Arbusto a arbolillo con las hojas irregularmente dentadas
con la base cordada; flores sin pétalos, con los estambres
amarillos. Los frutos son capsulares rojizos.
Onti inchato ogari oshi tesano ontimasanote oshisano
akapañaegiti onake totatotaitaka, ogari otega onti
oponategatakotaka onti okitetegatake ogari okitsoki onti
okanurokitake aikiro okiraakitake.
HÁBITO / OPAITAKARA
DESCRIPCIÓN
ITSIRINKAKOIGAKERORA
Arbusto a arbolillo de hasta 13 m
de alto, con estípulas. Hojas simples alternas, oblongas, base cordada y los márgenes espaciadamente dentados. Flores pequeñas, sin pétalos, con cuatro estambres amarillos, agrupadas
en racimo con el pedúnculo rojizo. El fruto es una cápsula globosa rojiza, con numerosas semillas. No se ha registrado ningún
uso. Crecen en bosques primarios, preferentemente en las quebradas.
Onti inchatoshipage ogari
ogatsantsatakera onake 13 metero,
onti osuapoatake. Ogari opana onti
omechoshiagetake apatoshiagetaka
ogari oshitikakara ovikagetakara
opana oveshintsaagetakara. Ogari
otega otyomiani onake onake
otega 4 okitetegagetake, ogari
apitene otega apatotegagetaka
okañovetakaro okana parianti
okiraategatake. Ogari okitsoki onti
oponatakotaka okiraakitsotakera
otyomiaeginisanotyo okitsokipage.
Tera ogotenkani tatoita
okametitashitake. Onti oshivokake
inkenishiku otimasanotira
inchatopage anta otimagetira
niatenipage.
Distribución: Desde Costa Rica
hasta Bolivia.
Distribución local: NM, PAG,
KIR, CASH1, CASH2, CASH3, POR, Otivarokagetakara: Oponiakotaka
AGN, MIP, PAGA, ARM, TOT, SME. costa rica oatakovagetake voriviaku
USOS / OTIMASHITAKERIRA
Fenología: Producen flores y
frutos a finales de la época seca,
entre octubre y noviembre.
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA
ONAKERA AKA PEROKU
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA
CITES
IUCN
DS
ENDEMISMO / OMANTSIGANE
END
N
148
am
ay
ca
cu
hu
ju
li
lo
md
pa
pi
pu
uc
sm
Itimira otimagetaganira: NM, PAG,
KIR, CASH1, CASH2, CASH3, POR,
AGN, MIP, PAGA, ARM, TOT, SME.
Tyara okanta iroriri:
Otimasanovageti otegapage
aikiro okitsokipage panikyara
ontsonkanaempara sarini yoga
kashiri octubre intiri noviembre.
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO
TIMAGETATSIRIRA
BAPD
BAPsd
PBA
Bs
AI
149
SOLANACEAE
Solanum grandiflorum
No conocido / Poiniro
Hamilton Beltrán
57
Árbol con espinas en el tallo y en el envés de las hojas, con las
flores de color blanco violáceo.
Onti inchato otimakera tovaiti otseipage ogari opana
onti osuapanagetake, ogari otegapage okutategatake
okamachonkategatumatake.
HÁBITO / OPAITAKARA
DESCRIPCIÓN
ITSIRINKAKOIGAKERORA
Árbol de hasta 15 m de alto, de
rápido crecimiento, con espinas en el tallo y envés de las hojas. Hojas simples, alternas con el
margen profundamente dentado, el limbo ovado con pelos estrellados diminutos en el envés.
Flores blancas violáceas, agrupadas en racimos. El fruto es esférico de color anaranjado, con numerosas semillas aplanadas. Se
desconoce su uso. Crece en bosques secundarios o en chacras
abandonadas.
Onti inchato onake ogatsantsatakera
onti onake 15 metero, shintsi
okimotake oshivokakera
otimagetakero otseipage
anta opoaku otovaigavageti
oshipage. Ogari oshipage
omirinka omechoshiagetakera
anta okarapanagetakera
aikiro okusopanagetakera
osuapanagetakera
opitipanagetakera opotsitapanatake
maani. Ogari otega onti
okutategatake opotsonatakotakero
maani apatotegagetakara
okanaku. Ogari okitsoki akakichoti
okitetumatake, otovaigavagetake
okitsoki kavogutakimatake. Tera
ogotenkani tatoita otimashitakera.
Onti oshivokake inkenishiku
tesakonarira ontimasanote
inchatopage ontirika tsamairintsi
ovashigantunkanirira.
Distribución: Desde Brasil y Colombia hasta Bolivia.
Distribución local: NM, PAG,
CASH1, CASH2, CASH3, POR,
MER, AGN.
USOS / OTIMASHITAKERIRA
Fenología: Producen flores y fruOtivarokagetakara:
tos durante todo el año.
Oponiakotakara brasilku,
oatakovagetanake voriviaku.
Itimira otimagetaganira: NM, PAG,
CASH1, CASH2, CASH3, POR, MER,
AGN.
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA
ONAKERA AKA PEROKU
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA
CITES
IUCN
DS
ENDEMISMO / OMANTSIGANE
END
N
150
am
ay
ca
cu
hu
ju
li
lo
md
pa
pi
pu
uc
sm
Tyara okanta iroriri:
Otimasanovageti otegapage aikiro
okitsokipage magatiro shiriagarini.
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO
TIMAGETATSIRIRA
BAPD
BAPsd
PBA
Bs
AI
151
SOLANACEAE
Solanum sessiliflorum
Cocona / No conocido
Hamilton Beltrán
58
Arbusto de crecimiento rápido, con el tallo de pubescencia
dura y grisácea; las hojas con el envés de un color verde más
claro que el haz, y los frutos de color amarillo a anaranjado.
Sus semillas tienen aroma agradable.
Inchato onake shintsi okimotake oshivokakera, ogari
okii tipurokiimataka kusokiita aikiro kamarakiimatake,
ogari oshi ogapanapageni kaniashiamatake aikiro
choeni onatsirigashiatake, ogari okitsoki onti okiteitake
maani okirajaitakotakero enkaenkamatake okitsoki
poshinienkamatake.
HÁBITO / OPAITAKARA
DESCRIPCIÓN
ITSIRINKAKOIGAKERORA
Arbusto de 2 m de alto, tallo de
pubescencia dura y grisácea. Hojas simples alternas, limbo ovado, asimétricas en la base, pubescentes en el envés, de color
más claro que el haz. Flores de
color verde amarillento, agrupadas en pequeños racimos. Frutos globosos de color amarillento a anaranjado, con numerosas
semillas, redondas y planas, de
sabor ácido y aroma agradable.
Con los frutos maduros se preparan refrescos y con los inmaduros, ensaladas. Se las cultiva y
crecen en lugares abiertos.
Onti inchato onake onake
antari ogatsantsatakera onake
2 metero ogari okii onti
otiputipugiitaka kusokiimatake
aikiro kamarakiimatake. Ogari
oshipage kantaka okañotakara
omechoshiageti omirinka,
omarapanai ovetsikashiatakara
otoviririkishiatakara anta
ovikakara okiiku antari okiiku
koneatasanomatake avisakero
pashini inchato. Ogari otega onti
okitetegatake apatotegagetakara
okanurotegatakera. Ogari okitsoki
onti okanurokitsotake okitekitakera
maani okiraatakotakerora,
otovaigavagetiratyo okitsokipage
aikiro tapityokarekitavagetaka ontiri
shimpetyaimataka, onti okachotake
poshinienkamatake onekagira.
Ogari oi irakankitsirira agunkanira
ovetsikunkanira oviikakenkanira,
ogari tyakarira irake onti
ovetsikunkani ashi ogakenkanira.
Onti oshivokageti otsamaigetaganira
akiro onti opankitagani.
Distribución: Desde Colombia
hasta el Perú.
Distribución local: NM, KIR.
USOS / OTIMASHITAKERIRA
Fenología: Producen flores y
frutos durante todo el año.
Otivarokagetakara:
Oponiakotanakra korompiaku
oatakovagetanake Peroku.
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA
ONAKERA AKA PEROKU
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA
CITES
IUCN
DS
ENDEMISMO / OMANTSIGANE
END
N
152
am
ay
ca
cu
hu
ju
li
lo
md
pa
pi
pu
uc
sm
Itimira otimagetaganira: NM, KIR.
Tyara okanta iroriri: Otimasanovati
otegapage aikiro oipage omirinka
shiriagarini.
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO
TIMAGETATSIRIRA
BAPD
BAPsd
PBA
Bs
AI
153
URTICACEAE
Pourouma cecropiifolia
Uvilla / Sevantoki
59
Wilfredo Mendoza
DESCRIPCIÓN
Árbol con tronco recto, sus hojas con 7 a 11 lóbulos grandes,
el peciolo inserto al borde de la lámina, con fruto globoso a
manera de uvas.
Onti inchato onake katinkapoamatake, ogari oshipage
onagetake 7 ontirika 11 ovikagetakara omarashiapageni
ovikagetakara antari okarapanatakera otimake okitsoki
kanurokitavagetake kañotakato ova.
HÁBITO / OPAITAKARA
USOS / OTIMASHITAKERIRA
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA
ONAKERA AKA PEROKU
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA
CITES
IUCN
DS
ENDEMISMO / OMANTSIGANE
END
N
154
am
ay
ca
cu
hu
ju
li
lo
md
pa
pi
pu
uc
sm
ITSIRINKAKOIGAKERORA
Árbol de rápido crecimiento,
de hasta 25 m de alto, tallo recto sostenido con raíces fúlcreas.
Hojas simples alternas, con 7 a
11 lóbulos y envés blanquecino.
Flores muy pequeñas, agrupadas
solamente las flores masculinas,
y en forma separada, las femeninas. Frutos globosos, con la superficie lisa, de color guinda oscuro, carnoso y dulce. El fruto es
comestible cuando está maduro
con aspecto de uvas. Crecen en
bosques secundarios o en chacras abandonadas
Onti inchato onake shintsi okimotake
antari ogatsantsatakera onake 25
metero, katinkapoamatake onti
shintsitagagetakero otsempokipage.
Ogari oshipage kantaka okañotakara
ovikagetakara patiropage
onagetake 7 ontirika 11 antari
otapinapanake onti okutapanatake.
Ogari otegapage otyomiategaegiti
apatotegagetakara intagati
intega surari ogari otega tsinane
tera ampatotegatempa.ogari
okitsokipage kanurokitavagetake
kisaakitsomatake metsokimatake
pochamatake aikiro. Ogari okitsoki
ogagani irakakerikara okañovetakara
Distribución: Desde Costa Rica okitsoki ova. Onti oshivokageti
hasta Bolivia.
inkenishiku tesakonarira
ontimasanote inchatopage
Distribución local: NM, PAG,
ontirikara tsamairintsiku terira
KIR, CASH1, CASH2, CASH3, POR, ontsamaitaenkani.
TOT, MER, AGN, ALC, SEP, SM3,
PAGA, PAGB, SME.
Otivarokagetakara:
Oponiakotakara Costa Rikaku
Fenología: Producen flores y
oatakovagetake Voriviaku.
frutos principalmente al final de
la estación seca, entre julio y no- Itimira otimagetaganira: NM, PAG,
viembre.
KIR, CASH1, CASH2, CASH3, POR,
TOT, MER, AGN, ALC, SEP, SM3, PAGA,
PAGB, SME.
Tyara okanta iroriri:
Otimasanovageti otegapage ontiri
oipage okarakuatanaira sarini yoga
kashiri jorio intiri noviembre.
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO
TIMAGETATSIRIRA
BAPD
BAPsd
PBA
Bs
AI
155
URTICACEAE
Urera caracasana
Ishanga / Tango
60
Robin Foster
DESCRIPCIÓN
Árbol con el tallo de color más o menos rojizo, las hojas
grandes acorazonadas, con pelos urticantes en el envés.
Onti inchato ogari okiipage choeni okiraakiitumatake ogari
oshipage omagarashiapagenityo kara ogari opitigetakera
onti onagetake okarashiagetakera.
HÁBITO / OPAITAKARA
USOS / OTIMASHITAKERIRA
ITSIRINKAKOIGAKERORA
Árbol de hasta 8 m de alto, ramificado desde la parte inferior,
con la corteza internamente verdosa, con las huellas de las espinas. Hojas simples, alternas, limbo acorazonado, margen denticulado, el envés de las hojas con
pelos urticantes. Frutos de color anaranjado. Las hojas se usan
para artritis. Crecen principalmente en bosques secundarios
y quebradas cercanas a los riachuelos.
Onti inchato onake antari
ogatsantsatakera onti onake 8
metero otsegotsegoitakera anta
enokupage, ogari otakipage
kaniatakimatake, onti gotankicha
otseipage. Ogari oshipage kantaka
okañotakra omechoshiatira,
okavogutoshiatakera,
okarashiatakera antari
otapinapanaku onti gotankicha
ipitigetakera. Ogari okitsoki
kitekitsomatake. Onti otimashitake
agavintantakemparora
ashinkovakotempara. Onti
Distribución: Desde México has- oshivokageti anta inkenishiku
ta la Argentina.
tesakonarira ontimasanote
inchatopage ontiri otimagetira
Distribución local: NM, PAG,
niatenipage aikiro ochoenigetira nia
KIR, CASH1, CASH2, CASH3, SM, koteagetatsirira.
MALV, POR, AGN, SM3, SME, POT,
Otivarokagetakara:
TSO, TOT.
Oponiakotanakara mejikoku
Fenología: Producen flores y fru- oatakovagetanake
Argetinaku.
tos casi todo el año.
Itimira otimagetaganira: NM, PAG,
KIR, CASH1, CASH2, CASH3, SM,
MALV, POR, AGN, SM3, SME, POT,
TSO, TOT.
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA
ONAKERA AKA PEROKU
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA
CITES
IUCN
DS
ENDEMISMO / OMANTSIGANE
END
N
156
am
ay
ca
cu
hu
ju
li
lo
md
pa
pi
pu
uc
sm
Tyara okanta iroriri:
Otimasanovageti otegapage aikiro
okitsokipage patiropage shiriagarini.
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO
TIMAGETATSIRIRA
BAPD
BAPsd
PBA
Bs
AI
157
Glosario
Aquenio: Fruto seco con una semilla, unida a la cáscara en un solo
punto.
Árbol: Planta de más de 5 metros de alto, de tallo principal; que se
ramifica formando una copa.
Arbusto: Planta de menos de 5 metros de alto, sin un tronco principal; se ramifica desde la base.
Arilo: Excrecencia que cubre total o parcialmente la semilla.
Axilar: Relacionado a la axila. Fondo del ángulo superior que forma
una hoja, bráctea o rama.
Baya: Fruto carnoso con numerosas semillas.
Bipinnada: Cada folíolo de la hoja se divide de manera pinnada.
Bosques primarios: Vegetación primaria –poco alterada– caracterizada por árboles y lianas grandes.
Bosques secundarios: Bosques degradados o en estado sucesional.
Brácteas: Semejante a la hoja en forma, pero con distinto tamaño,
color y consistencia.
Cáliz: Conjunto de sépalos externos, generalmente de color verde
en la flor.
Capítulos: Tipo de inflorescencia en el cual las flores se disponen en
un pedúnculo rodeado de varias brácteas.
Cápsula: Tipo de fruto seco que se abre al madurar.
Cariópside: Fruto seco indehiscente, con la cáscara fuertemente adherida a la semilla.
Caulinar: Relacionado con el tallo.
Cima: Inflorescencia cuya rama termina en una flor.
Cordiforme: En forma de corazón.
Coriáceas: De consistencia dura como cuero.
Deciduo: Caedizo.
Dehiscente: Que se abre.
Dísticas: Que se disponen en dos filas.
Divaricado: Ramas o ramitas secundarias que forman, con la rama
principal, ángulos muy abiertos.
Drupa: Tipo de fruto carnoso con una sola semilla.
Envés: Cara inferior de la hoja.
Espiciforme: Que tiene el aspecto de una espiga.
Espiga: Inflorescencia cuyas flores sésiles se disponen en un eje principal.
158
Espinescente: Que se vuelve espinoso, que tiene muchas espinas.
Espinuloso: Que presenta espinas pequeñas.
Estilo: Porción de la flor femenina que une el estigma y el ovario.
Estolón: Brote lateral del tallo subterráneo o sobre el suelo.
Fascículos: Tipo de inflorescencias muy contraídas.
Fisura: Superficie con grietas o hendiduras lineales.
Foliolo: Segmento de una hoja compuesta.
Forma biológica: Categoría dentro de la cual se incluyen los vegetales que coinciden en su estructura morfológico-biológica y, de forma especial, en los caracteres relacionados con la adaptación al ambiente ecológico. Ejemplos: árboles, hierbas, etcétera.
Fúlcrea: Aplícase a raíces sobre el suelo, que sirven de apoyo.
Hábitat: Lugar con características físicas y biológicas donde se encuentra una especie.
Hermafrodita: Que tiene los dos sexos.
Hierba: Planta no leñosa de consistencia blanda.
Imparipinnado: Es una hoja pinnada cuyo raquis termina en un foliolo.
Indehiscente: Que no se abre.
Inflorescencia: Conjunto de flores que se disponen sobre un eje.
Lanceolada: En forma de lanza con la base y el ápice agudos.
Látex: Secreción de las plantas al corte, blanco lechoso.
Lenticelas: Pequeñas aberturas visibles de forma lenticular.
Liana: Tallo sarmentoso que trepa los árboles.
Limbo: Porción más ancha de la hoja.
Monocaule: Formado por un solo tallo.
Oblanceolado: Limbo más ancho hacia el ápice.
Oblongo: Más largos que anchos con bordes casi paralelos.
Obovada: En alusión a la forma del huevo, pero en posición invertida.
Ovoide: En alusión a la forma del huevo.
Palmaticompuesta: Es una hoja compuesta cuyos foliolos nacen de
un peciolo común.
Palmatinervias: Nervaduras que se originan de un solo punto y divergen como los dedos de una mano abierta.
Panícula: Tipo de inflorescencia que está doblemente ramificada de
un eje central y que termina en una flor.
159
Kamantakogetakerorira niagantsipage
komugetankicharira
Pétalo: Cada una de las partes que compone la corola.
Pinnada: Hoja dividida cuyos segmentos se dispone a ambos lados
del nervio principal.
Pinnatinervio: Es una hoja en la que existe un nervio principal y de
las que arrancan otras laterales o secundarias a ambos lados, como
del raquis de las plumas, las barbas.
Puberulento: Con pelos muy finos y escasos.
Racimo: Tipo de inflorescencia, las flores pedunculadas sobre un eje
central.
Resina: Sustancia de secreción de diversa composición química.
Rizoma: Tallo subterráneo.
Sacciforme: En forma de saco.
Samara: Tipo de fruto provisto de una prolongación membranácea.
Sépalos: Cada una de las partes que compone el cáliz.
Sicono: Fruto compuesto de forma globosa con abertura apical o
en cuyo interior se encuentran los frutos.
Tricomas: Excrecencia a manera de pelos de varias formas.
Unisexuales: Con los sexos separados.
160
Kusoki okitsoki: Okitsokipage orogankitsirira oponatakotaka anta
osamaku.
Inchato: Onti inchato ogatsantsanisanotyo kara onake 5 metero
aityo opoa; impo omatapaaka otsegopage ovashi otimanakera
oshipage.
Inchashimpo: Onti opankitaganirira ogatsantsani onake 5 metero
tera ontime, opoa oshivo oponiakara savi onti otsegororoitake.
Ponatakori okitsoki: Onti savotakotirorira magatiro okitsoki
nankitsirira tsompogi
Otsegotira: Onti natsirira okegoku. Onake enokukya ovikakara oshi,
ontirika otsego.
Metsori oni: Onti timatsirira oipage aityo ovatsa otovaigavageti
okitsokipage.
Otsegoshiatira: Patiropage ovevirikaakara oshipage otivarokana
pashini oshipage.
Inkenishipage terira omporoenkani: Onti inchatoshipage
tekyarira oporoimatenkani otimasanotakera inchatopage ontiri
opoapage omarapageni tera omporoimatenkani.
Inkenishi tesano ontime inchato: Inkenishipage oporoanatunkani
ontirika antavagetantunkani.
Kantatigashiari: Okañovakagaka oshipage ovetsikakara,
kantankicha okantatigaka omarapagetakera okaniatakera ontiri
okusotakera.
Otega kaniategari: Apatogetakara magatiro nankitsirira enoku
ariorika onti okiraatake otegaku.
Posanteri otegapage: Oposantegetakara otegagetakera, nerotyo
otegapage otimanakera otega omonkiitanakera onkuatanakarora
magatiro otakipage.
Orogarioi: Oposantegetakara oi orogankitsirira impo avireanakara
irakanakera.
Okitsoki orogiri: Onti oi orogake okamaitakera ogari otakipage
okusotakera ovetsikanakara okitsoki.
Okii: Onti oniakogetakerora okiipage.
Tsegororointo: Otegamaitakera antari otsegomaitakera.
Kasamatirorira: Ovetsikashiatanakara okañovetanakarora nigakitsi.
Kusomeshinaro: Onti kusotatsirira okusotasanovageti kara
161
kañovetaka imeshina.
Timari onani: Oanipage
Tankari: Tankagetatsirira
Vetsainkari: Onti timatsirira piteti otsaipage
Tsegororoiri: Onti otsego ontirika tsegogetatsirira oatanakara anta
otimanakera otsego pashini otsego, otentagakara otankanakerika
Kitsokiri metsori: Timagetatsirira oipage ogaganirira patiro okitsoki.
Enokushia: Oshi nankitsirira savipana
Monkitatsirira: Timatsirira ontirika kañovetarorira omonki
agaganirira
Tegantopage: Onti timagetatsirira otegapage aityo patiro
shintsitagagetakerorira.
Tseinto: Onti timagetatsirira otseipage aikiro timasanogetatsirira
otseipage
Timari otyomiati otsei: Onti timagetatsirira otseipage
otyomiaegini
Patotegatacharira: Onti maanipage otega tsinane nankitsirira anta
ontiri otimantarira otega.
Okii natsirira kipatsiku: Onti oshivokanaira akiro okii
oponiapaakara savi kipatsi.
Tovaigari otega: Otovaigakera otegapage ontirika
otovaigasanovagetakera.
Tsempokiri: Nankitsirira otsempokipage ontirika
oshintsitantagetarira oparipage
Ponashiari: Onti oga opana oshi oponavonataka.
Niashiagetatsirira: Onti otimagetakera inkenishipage onti
okañovakagaka otentavakagakara oniakogetakerira niagetatsirira
okantativagetaka, okañogetakarora oshigavakagakara
timagetatsirira kara kañorira. Inchatopage ontiri tovaseripage.
Kusotarigorira: Onti timatsirira oshitsakipage onakera nata kipatsi
shintsitagakerorira.
Otimira: Onti ogite onagetetakera terira anie intiri niagetatsirira
tyarikara kara
Pitegetacharira: Onti piteanitacharira piteni onagetake.
Tovaseri: Pankirintsi terira ontagenkani tera ontimumate ovatsa.
Imparipinnado.
162
Savoshiaripage: Onti timatsirira oshi patoshitacharira antari
otsonkatanakera apatoshiataka.
Vimakacharira: Terira ampigirempa.
Tegamairi: Apatotegagetakara otegapage onti onagetake otsitiku
ovikagetakara.
Tsegori: Onti otimakera oshi kañovetaka otsei ogari
shintsitagakerorira kuvagetake.
Osesereki: Oseserekisetakera inchato okarataganira, kutaamatake
oanipage.
Tankaventyakiri: Otyomiaegitiria otankakera koneatake
onagetakera tankagetankitsirira.
Taguri: Okii otsatake atagutanakerora inchatopage.
Ogapanashiani: Otovaigakera omarapanatakera opana.
Pakiitirorira: Aratinkakera patiro opoa.
Katsitishiri: Oshi omarashitakera oatakotakera ovikakara.
Katsantsashiari: Avisachantatakera patiro oshi antari
okarashitanakera ario okañovakagaka.
Kanuroshiari: Onti kañovetakarorira igitsoku kantankicha onti
oatake parikoti.
Kavogutashiari: Onti oshi ovetsikakara okañotakarira igitsoku.
Tovaipanatirira: Onti oshi apatovanagetakara otimake patiro
opana okañovakavaka.
Tsapashiari: Onti inchato tsegororoitatsirira otsego patiro onake
opoa okañovetanakaro patiro chapakintsi opakoreaganira.
Tsegomairi: Otovaigagetakera otegapage otsegororoitakera otsego
patiro otinkamitsego ovashi otsonkantanakara otimapaira otega.
Osevita: Otimagetira patiropage otegapage.
Tivarokashiari: Oshi otivarokagetakara otimagetakera patiropage
impo niganki aityo shintsigagakerorira.
Tsaparoroshiari: Onti timatsirira oshitsaki niaganki ovashi
oagetanakera okaragetakera apitegetanakarora, okañovetanakaro
oshipatonataganira.
Pitishiari: Otimakera oviti mechopiti aikiro terikara ontime.
Kanurotegari: Onti otimagetakera otegapage otsovankagetakera
otsitiku niagankitankitsirira.
Oani: Onti timatsirira oani oposantegetakara ovashi opeganaka
163
Índice de especies
Nombre científico, común y matsigenka
Ipaitirora govagetatsirira inchato,
ipaitirora virakocha inchato, ipaitirora
matsigenka inchato
kepigari.
Opari savitirira: Timatsirira opoa savipatsaku.
Orogari: Inchato otimakera okañovetakarora saco.
Kitsokigetatsirira: Onti timatsirira okitsoki otovaigakovagetanake
onakera anta onatoku.
Anigetatsirira: Patiropage timagetatsirira onakera oanipage.
Oigetatsiria: Timatsirira oi tapityonkarekitagavetaka otankakera
oponatakota anta tsompogi ontira timankitsi okitsokipage.
Pitipoari: Otimagetakaera magatiro ovitipage tovaitisano
ovetsikakara.
Nashigetacharira: Patiro osuraritake; patiropage onashigetaka.
164
Apeiba aspera, peine de mono, tampiraniro/ tamboraniroki 104
Astrocaryum murumuru, chonta, tiroti 50
Bactris gasipaes, pijuayo, keiri 52
Besleria capitata, - 94
Cabralea canjerana, cedro masha/ requi blanca, seiguiriki 118
Calophyllum brasiliense, lagarto caspi, - 72
Calycophyllum spruceanum, capirona de altura, - 144
Cedrela odorata, cedro, santari 120
Cedrelinga cateniformis, tornillo, paria 84
Ceiba pentandra, lupuna, pasaro 106
Clarisia racemosa, mashonaste, erapatza 124
Copaifera paupera, copaiba, jagaro 86
Cordia nodosa, anayocaspi, matiaguereki 68
Corytoplectus speciosus, - 96
Croton lechleri, sangre de drago, kasomati 78
Dipteryx micrantha, chihuahuaco, oaroki/ komagi 88
Drymonia pendula, - 98
Enterolobium schomburgkii, oreja de diablo, koitori 90
Eryngium foetidum, sacha culantro, - 40
Euterpe precatoria, huasai, Shireri 54
Ficus maxima, oje, potogo 126
Guadua sarcocarpa, paca, kapiro 138
Gynerium sagittatum, caña brava, saboro 140
Heliconia rostrata, platanillo, sagonto 100
Heliocarpus americanus, Huampo, Shinti 108
Hevea brasiliensis, caucho/ shiringa, koñori 80
Himatanthus sucuuba, bellaco caspi, chomisanto 42
Hura crepitans, catahua, kamana 82
Iriartea deltoidea, huacrapona, kamona 56
Jacaratia digitata, papaya silvestre, panaro 74
Matisia cordata, sapote, panashinteki 110
Minquartia guianensis, huacapú, jahuantishi 132
Myroxylon balsamum, bálsamo/ estoroque, iribatiki 92
Ochroma pyramidale, palo balsa/ topa, paroto 112
Oenocarpus bataua, Ungurahui, Segaki 58
Otoba parvifolia, Cumala, Iririanpinosheto y Joyo 130
Phragmipedium pearcei, - 134
Phyllanthus niruri, Chanca piedra, - 136
Phytelephas macrocarpa, yarina/ tagua y marfil vegetal, kompiroshi 60
165
Bibliografía
Sankevanti niakogetakerorira
Poulsenia armata, llanchama, kotokiriniro 128
Pourouma cecropiifolia, uvilla, sevantoki 154
Schefflera morototoni, -, chakopiniroke 48
Socratea exorrhiza, cashapona y pona, kontiri 62
Solanum sessiliflorum, cocona, - 152
Solanum grandiflorum, -, poiniro 150
Spondias mombin, ubus/ubos/ ushun, tsigorioki 38
Sterculia apétala, huarmi caspi 114
Swietenia macrophylla, caoba, yopo 122
Symphonia globulifera, sulfuro caspi, kompuey 76
Tabernaemontana sanano, sanano, potogowariki 44
Talauma amazonica, -, iritoinkeimora/ lansidenpinikemari 102
Tessaria integrifolia, pájaro bobo, - 64
Tetrathylacium macrophyllum, llaja, seripini 148
Theobroma cacao, cacao, sareguemineki 116
Trema micrantha, atadijo, pashiroki 70
Triplaris poeppigiana, tangarana, kanai 142
Uncaria tomentosa, uña de gato, shamento 146
Urera caracasana, ishanga, tango 156
Vernonanthura patens, ocuera, poigoro 66
Xanthosoma pubescens, -, kenashi 46
Dallmeier, F. y Alonso, A. (eds.) (1997): Biodiversity assessment and
long- term monitoring of the Lower Urubamba Region, Perú: San Martín- 3 and Cashiriari 2 well sites. SI/MAB Series 1, Smithsonian Institution/ MAB Program, Washington, D. C., EE. UU.
Font Quer, P. (1985): Diccionario de Botánica, s. l., Editorial Labor.
Foster, R. B. (1990): “Long-term change in the successional forest
community of the Rio Manu floodplain”, en Four Neotropical rainforests, A. H. Gentry, ed. New Haven, Yale Univ. Press.
Gaston, K. J. (1994): “Capítulo 17”, en Measuring geographic range sizes. Ecography, s. l., pp. 198-205.
León, B., J. Roque, C. Ulloa-Ulloa, N. Pitman, P. M. Jorgensen y A.
Cano. (2006): “El Libro rojo de las plantas endémicas del Perú”, Revista Perú. Biol., Vol. 13, Número 2 especial.
Marcelo, J. L.; Reynel, C. y A. Daza (2007): Manual de identificación de
20 especies maderables de Atalaya, Región Ucayali, Perú.
Martín, M. (2011): Amazonía. 2011. Guía ilustrada de flora y fauna, s. d.
Pennington, T. D., Reynel, C. y A. Daza (2004): Illustrated guide to the
Trees of Peru. Published by David Hunt, The Manse, Chapel Lane, Milborne Port, England.
Reynel, C., T. D. Pennington, R. T. Pennington, C. Flores y A. Daza
(2003): Árboles útiles de la Amazonía peruana y sus usos, s. d.
Sillero Zubiri, C., L. Albrechtsen, V. Ferretti, J. Marino, M. J. Packer, F.
M. Palmada, Rodrigues Achung, M. y G. E. Soave (2002): Monitoring
Biodiversity in Camisea: Scoping Study Report. Enviromental Resources
Managemnet Argentina, Buenos Aires, Argentina. (497 pp.) Versiones
en español y en inglés; en soporte digital, en papel y en línea, disponible en http://www.camisea.com.pe.
Soave, G. E., V. Ferretti, G. Mange y C. A. Galliari (2009): Diversidad
biológica en la Amazonia Peruana. Programa de Monitoreo de la Bio-
166
167
diversidad en Camisea, s. d.
Valenzuela, L., G. Calatayud, J. Farfán, I. Huamantupa, A. Monteagudo y E. Suclli (2007): Flórula de la Reserva Ecológica Inkaterra, s. d.
Vásquez, R. (1997): Flórula de las Reservas Biológicas de Iquitos, Perú
Allpahuayo-Mishana Explornapo Camp, Explorama Lodge. Monographs in Systematic Botany from the Missouri Botanical Garden, volumen
63.
Wutke, J. y W. Barthlott (2005): Patterns of vascular plant diversity at
continental to global scale. Biol. Skr., 55, pp. 521-538.
Zamora, N.; Jiménez, Q. y L. J. Poveda (2000): Árboles de Costa Rica.
Vol. II. INBio, s. d.
­­
Se terminó de imprimir en Junio de 2013,
en los talleres gráficos de Biblos S.A, Lima, Perú.
168