Download manual - SERGAS
Document related concepts
no text concepts found
Transcript
manual de enfermería para a atención integral do paciente Ostomizado Realizamos este libro co fin de facilita-lo poder diferencia-las inquedanzas e problemas que se presentan nos pacientes ostomizados unha vez que saen do hospital. Pensamos en clasificalos por niveis para que sexa máis sin xelo identificalos e así resolvelos dunha maneira rápida, lóxica e ordenada. Autoras: Abuin Nieves, Milagros (Enfermeira da Unidade de Cirurxía Xeral do Complexo Hospitalario Xeral-Cies-Vigo). Anca Coya, Ana (Enfermeira do Centro de Saúde Pintor Colmeiro-Vigo). Falagan Mota, María (Enfermeira Estomaterapeuta do Hospital Povisa-Vigo). Fernández García, Adelina (Enfermeira Estomaterapeuta do Hospital Meixoeiro-Vigo). Medina Donoso, Mª Isabel (Enfermeira do Centro de Saúde Beiramar-Vigo). Ilustracións: Eduardo Dávila Sanmartín Deseño, maquetación e impresión: Telf.: 981 806 669 - 15886 Teo Dep. Legal: C-1753/2003 Presentación Cando me pediron que presentase este manual, froito da experiencia dun equipo de profesionais de enfermería de distintos centros sanitarios de Vigo (complexo hospitalario Xeral-Cíes, hospital de Povisa, hospital Meixoeiro e centro de saúde Pintor Colmeiro de Pontevedra) produciume unha enorme satisfacción. A lectura do seu contido sorprendeume gratamente pola claridade das súas mensaxes e pola súa exposición didáctica orientada ó coidado e fomento do autocoidado das persoas portadoras dun estoma. Neste sentido, o interese dos profesionais de enfermería por impulsa-las solucións específicas que cubran as necesidades de saúde das persoas evidénciase neste manual. O contido e a súa propia configuración están fundamentados sobre unha base de coñecementos e a súa orientación, dirixida a ser un instrumento útil e funcional que facilitará a unificación de criterios, reforzando así a metodoloxía do proceso de enfermería. A información que se recolle nesta guía indica unha base de xuízos e razoamentos clínicos cunha visión holística, do coidado de grande axuda para os profesionais e, como consecuencia, para as persoas ostomizadas. A complexidade crecente dos servicios de saúde fai preciso que os profesionais contribúan a mante-la saúde dos cidadáns e cidadás e a loitar contra a enfermidade e as súas consecuencias, razón importante para seguir traballando nesta dirección metodolóxica de consenso clínico que, entendo, vai ser unha liña de referencia que axude a incrementa-la calidade das intervencións asistenciais de enfermería. Para finalizar, desexo expresa-la miña sincera felicitación ás autoras, por plasma-los seu saber e facer nesta Guía de Coidados de Enfermería. José María Hernández Cochón Conselleiro de Sanidade 5 Prólogo A enfermería está inmersa nun cambio profundo o motor da cal é a sociedade que demanda eficacia e eficiencia nas actividades coidadoras, a resposta da enfermería a esta demanda é a utilización dun método científico propio, derivado dunha filosofía asistencial, que facilita o poder realizar actividades propias e interdependentes. Cómpre que a enfermeira/o coñeza o comportamento, expectativas, necesidades e modelos de conducta das persoas, para orientar e fomenta-la ensinanza dos autocoidados, e prestar apoio mediante a relación de axuda (empatía) no cambio de estilo de vida. No contido deste manual plásmase a experiencia dunhas profesionais cualificadas que realizaron unha valoración adecuada, identificando necesidades potenciais ou reais de saúde, utilizando habilidades de escoita comunicación e observación, aspecto este último esencial para identifica-la información naquelas áreas nas que a persoa non coopere, posibilitando así a reorganización de prioridades e a selección de accións de enfermería alternativas, de grande axuda para que as persoas ostomizadas poidan adaptarse o antes posible ás actividades da súa vida diaria. O traballo continuado e sen ruídos que realizan os profesionais de enfermería vese en parte culminado con publicacións como esta, publicación que, sen dúbida, contribuirá ó pulo e desenvolvemento de coordinación e continuidade da asistencia, e o resultado deste esforzo, estou segura, será unha mellor calidade nos coidados enfermeiros, o que concede a esta guía o valor dun traballo ben feito. Parabéns ás autoras, por transmiti-la vosa experiencia coidadora que, me gustaría, sirva de estímulo para outras iniciativas profesionais. Elvira Touriño Míguez Xefa do Servicio de Enfermería División de Asistencia Sanitaria Servicio Galego de Saúde (Sergas) 7 Introducción das Autoras e agradecementos O obxectivo xeral que pretendemos conseguir coa elaboración deste Manual de Enfermería é lograr unha maior calidade dos nosos coidados e garanti-la súa continuidade. A idea xurdiu para tratar de palia-lo descoñecemento que se detectaba sobre as ostomías, tanto no paciente e os seus familiares como, ás veces, entre o propio persoal de enfermería. Tamén nos guiou o interese en favorece-la interrelación entre os dous niveis de asistencia, especializada e primaria, relación que no noso grupo de traballo funcionou de maneira satisfactoria, xa que cremos que conseguímo-lo que nos propuxemos ó comezar este traballo: as enfermeiras terán unha mellor comunicación entre elas e unha ferramenta máis para o seu traballo de educación sanitaria, e os nosos pacientes ó seren dados de alta, un informe de continuidade de coidados que agardamos contribúa a mellora-la súa calidade de vida. Dámoslle as gracias á Consellería de Sanidade pola difusión deste manual na nosa comunidade autónoma, e a tódolos profesionais que, dunha ou outra maneira, colaboraron para que este proxecto fose unha realidade. 9 Contido Presentación Prólogo Introducción nivel I das Autoras e agradecementos 1. Coñecemento do estoma. 13 Clasificación das ostomías. 13 Tipos de enterostomías. 13 Descrición das enterostomías segundo a súa localización. 14 2. Hixiene persoal 15 Educación sobre hixiene e autocoidado. 15 Coidados xerais do ostomizado. 15 Accesorios necesarios para a hixiene. 15 Retirada do dispositivo. 16 Limpeza do estoma e pel periostomal. 16 3. Cambio de dispositivo 17 Dispositivo de sistema único. 17 Dispositivo de sistema dobre ou múltiple. 18 4. Características do dispositivo e cómo elixilo 19 Requisitos dos dispositivos. 19 Elección do dispositivo. 19 Protocolo de actuación de enfermería a pacientes ostomizados segundo niveis de coñecemento en Atención Primaria. 1. Alimentación. 23 Extrinximento 23 Diarrea 23 Gases e malos olores 23 1. Complicacións dos estomas dixestivos. nivel II nivel III 25 Irritacións cutáneas. 25 Diminución do diámetro do estoma. 25 Retracción do estoma. 26 Prolapso. 26 Hemorraxia. 27 Hernia periostomal. 27 2. Incorporación ó medio. 28 Bibliografía 31 11 O principal obxectivo do persoal de enfermería debe ser conseguir reinseri-lo paciente ostomizado para que poida continuar unha vida similar á que tiña antes da intervención. Para isto temos que lograr que o paciente aprenda a coida-lo seu estoma e a realiza-la súa hixiene diaria, que acepte física e psicoloxicamente a súa nova imaxe corporal, que teña e comprenda toda a información sobre os coidados, alimentación, eliminación e, por último, que saiba e poida detectar e evitar complicacións. nivel I 1. Coñecemento do estoma A palabra estoma é de orixe grega e significa boca ou apertura. Daquela, un estoma intestinal sería simplemente unha parte do intestino abocada á superficie por medio dunha intervención cirúrxica. A cor normal dun estoma san é vermello tirando a rosado, comparable coa cor da mucosa bucal, e a súa función é consegui-la derivación de fluídos de forma non natural, xa sexa de maneira temporal ou definitiva. Clasificación das ostomías Existen dous tipos de ostomías: - Enterostomías, cando se practican no intestino. - Ostomías urolóxicas, que son derivacións urinarias. Tipos de enterostomías - Colostomía: denomínase así cando o que se aboca ó abdome é o colon e o seu fin é a eliminación de materia fecal. - Ileostomía: denomínase así cando se practica no intestino delgado á altura do íleo, polo que o débito serán feces liquidas. A colostomía denomínase dunha maneira ou doutra dependendo da parte de colon afectada, coa particularidade da maior ou menor consistencia das feces, xa que no colon é onde se produce a maior absorción de líquidos e esta vai en aumento progresivo a medida que nos imos achegando ó recto, onde a absorción de líquidos é maior e, polo tanto, haberá unha maior consistencia das feces. 13 Manual de enfermería • Descrición das enterostomías segundo a súa localización 1. Colostomía sigmoidea: practícanse a nivel do sigma e a consistencia das feces é practicamente normal. 2. Colostomía descendente: practícase no colon descendente e as feces comezan a adquirir unha maior consistencia. 3. Colostomía transversa: pódese localizar en diferentes segmentos do colon transverso. 4. Colostomía ascendente: practícase no colon ascendente e o contido son feces semilíquidas. 5. Cecostomía: é unha colostomía practicada no cego e o fluído é similar ó da ileostomía. 6. Ileostomía: practícase no íleo e o contido son feces líquidas ou semilíquidas moi corrosivas e poden producir escoriacións cutáneas. 14 Atención integral do paciente Ostomizado 2. Hixiene persoal • Educación sobre hixiene e autocoidado Iniciarase o antes posible, valorando o estado físico e emocional do paciente. Baséase na información sobre hixiene e autocoidado, elección do dispositivo, alimentación, vestido e vida social. Esta educación está destinada tanto ó paciente ostomizado como á súa familia, respectando a súa opinión. É conveniente inicia-las explicacións nun lugar íntimo sen a presencia doutros pacientes, que vexa o seu estoma e, se non é capaz, proporcionaráselle un espello. Explicaráselle que ha de cambia-lo dispositivo sempre que estea medio cheo, teña unha fuga ou produza incomodidade ou proído. Ademais, explicaráselle que trala inxesta aumenta o peristaltismo polo que non é o momento idóneo para o cambio. • Coidados xerais do ostomizado > Accesorios necesarios para a hixiene - Xabón neutro. - Esponxa suave. - Panos de papel. - Bolsa de plástico para o refugallo do dispositivo. 15 Manual de enfermería > Retirada do dispositivo - Despega-lo adhesivo da bolsa de arriba cara abaixo, sen dar tiróns e mantendo a pel tersa coa outra man. - Envolve-lo dispositivo na bolsa de plástico para evitar olores e desbotala ó lixo. > Limpeza do estoma e pel periostomal - Limpa-lo resto das feces con papel hixiénico (toalliña ou pano de papel). Lávase o estoma e a pel de arredor con auga morna e xabón neutro, sen friccionar nin usar substancias irritantes da pel (colonias). Cando o desexe poderá meterse na ducha sen dispositivo. - Seca-la pel e o estoma suavemente, a golpiños, con pano de papel ou toalla (non usar secador ou outros métodos). - Evita-lo uso de aceites ou cremas pois dificultan a adherencia da bolsa. - É conveniente deixa-la pel ó aire uns minutos, pois permite a osixenación da pel que cobre o adhesivo. - É posible observar unha pequena cantidade de sangue ó limpalo estoma. Esta situación é normal, xa que se trata dunha zona altamente vascularizada, pero se é frecuente débese consulta-lo especialista. - O paciente pode bañarse ou ducharse coa bolsa posta ou retirada xa que pode haber descargas nese momento, pero unha vez establecida a rutina encontrará o momento ideal para facelo. - Cando medre a peluxe da pel periostomal debe cortarse con tesoiras e non utilizar rasuradoras xa que se pode irritar. 16 Atención integral do paciente Ostomizado 3. Cambio do dispositivo (autocoidado) 1. Elixi-lo dispositivo axeitado. 2. Preparar todo o material necesario (dispositivo, guía de medir estomas, gasas, auga, bolsa para recolle-lo material usado, tesoiras, espello...). 3. Valorar facultades do paciente. 4. Explicarlle ó paciente o procedemento. Para recupera-la autoconfianza e non sentirse fonte de olores desagradables que molesten os demais, o cambio farase no cuarto de baño. • Dispositivo de sistema único Retirada: Farase de arriba abaixo, suxeitando a pel cunha man e despegando pouco a pouco sen arrincar (lembrar que pode se-la primeira vez que o paciente vexa o seu estoma). A continuación efectua-la limpeza do estoma e rexión periostomal segundo protocolo. O dispositivo retirarase a 2/3 da súa capacidade e habitualmente non máis de 2 ou 3 ó día para evitar irritación cutánea. É ideal a ducha sen bolsa. Colocación: Medi-lo diámetro e adaptar ó dispositivo. Retira-lo filme protector e adheri-lo dispositivo arredor do estoma de abaixo cara arriba; para evitar fugas alisa-lo dispositivo. Na bolsa aberta pecha-la parte inferior con pinza. 17 Manual de enfermería • Dispositivo de sistema dobre ou múltiple Retirada: Abri-lo clíper de seguridade e tirar cara arriba e cara a fóra da bolsa para separala do disco, suxeitando este cunha man. Colocar outra bolsa sobre o mesmo disco sempre que non haxa presencia de fugas do efluente entre o disco e a pel. Colocación: Adapta-lo disco adhesivo á pel recortando o diámetro central e retirando o filme protector, adheri-lo disco arredor do estoma de abaixo cara arriba; encaixa-la bolsa no disco a través do aro de plástico e pecha-lo clíper de seguridade. O cambio é máis fácil en xaxún, pero farase sempre que sexa necesario, habitualmente 1 ou 2 bolsas ó día e o disco cada 3 ou 4 días. 18 Atención integral do paciente Ostomizado 4. Características do dispositivo e como elixilo • Requisitos dos dispositivos - Boa saída de gases. - Non desprender olor. - Non fugas. - Boa adherencia á pel. - Debe desprenderse con facilidade. • Elección do dispositivo Dependendo do tipo de estoma: 1. Ileostomía e colostomía ascendente: Bolsa aberta, sistema de 1 ou 2 pezas. 2. Colostomía descendente: Bolsa pechada, sistema de 1 ou 2 pezas. 3. Urostomía: Sistema con válvula de baleirado, de 1 ou 2 pezas. 19 Manual de enfermería Dependendo do lugar onde se encontre o paciente: 1. Bolsa transparente: Permite ve-lo efluente; úsanse no hospital. 2. Bolsa opaca: Non permite ve-lo efluente; son para uso doméstico. Dependendo das características do estoma: 1. Estoma retraído: Sistema convexo, de 1 ou 2 pezas. 2. Estoma nivelado ou prolapsado: Sistema plano, de 1 ou 2 pezas. 20 Atención integral do paciente Ostomizado 3. Estoma irregular: Sistema recortable, de 1 ou 2 pezas. 4. Estoma regular: Sistema precortado, de 1 ou 2 pezas. É importante identifica-los distintos tamaños segundo as necesidades. 21 nivel II 1. A alimentación É aconsellable: - Evitar un aumento excesivo de peso. - Levar unha dieta rica e variada e para iso débense incorporar pequenas cantidades de alimentos novos para identificar aqueles que poidan ocasionarlle molestias, diarreas e mesmo gases con malos olores. - Mastigar ben os alimentos. - Beber abundantes líquidos. - Non abusar de bebidas alcólicas e gasadas. Estrinximento Debe tomar: - Ensaladas, zumes, froitas, carne, peixe, pan integral (alimentos ricos en fibra). Diarrea Debe tomar: - Pan, patacas, pasta, arroz, cenorias, plátano, zume de limón, carnes e peixes á prancha (alimentos pobres en residuos). Gases e malos olores Debe tomar: - Iogur, manteiga e pirixel. Non debe tomar: - Legumes, col, chícharos, cebola froitos secos e bebidas gasadas. 23 nivel III 1. Complicacións dos estomas dixestivos • Irritacións cutáneas Por contacto do fluído coa pel periostomal. Actuación de enfermería - Axustar ó máximo o diámetro do dispositivo ó tamaño do estoma medíndoo con guías milimetradas. - Utilizar na zona danada pasta protectora con hidrocoloides, deixando descansar a pel cun sistema de placa de 2 pezas e xeralmente en 2-3 días está rexenerada. NON UTILIZAR OUTRA POMADA NIN DESINFECTANTE. - Se presenta alerxia a algún compoñente do dispositivo, simplemente cambiar de dispositivo e/ou marca comercial. • Diminución do diámetro do estoma Por diminución do edema da mucosa. Actuación de enfermería - I M P O R T A N T Í S I M O medi-lo diámetro do estoma en cada momento e axustar ó máximo o dispositivo ó tamaño do estoma, nunca colocar un dispositivo cun diámetro maior de 2-3 mm do tamaño do estoma para protexe-la pel periostomal, pois os fluídos son moi corrosivos. 25 Manual de enfermería • Retracción do estoma Pódese producir por aumento considerable de peso. Pódese acompañar de estenose. Actuación de enfermería - Ensinarlle ó paciente a realizar pequenas dilatacións dixitais, introducindo o dedo para dilatar un pouquiño o estoma. - Se non se resolve así, remitir ó especialista. - Colocar dispositivo de placa convexa para evitar fugas de fluídos e problemas engadidos. • Prolapso É a excesiva protusión de asa intestinal sobre o plano cutáneo debido a un aumento da presión abdominal. Actuación de enfermería - Valora-la permeabilidade da ostomía e cor da mucosa. - Se hai signos de isquemia e é de aparición brusca, remitir ó especialista. - Se a aparición é progresiva, pódese intentar unha reducción manual, colocándoo en decúbito supino e coas mans daranse suaves masaxes en dirección á apertura da parede abdominal. - Colocar un dispositivo de maior capacidade para evita-lo rozamento da mucosa coa bolsa colectora, e así unha hemorraxia. 26 Atención integral do paciente Ostomizado • Hemorraxia É a perda de sangue a través do estoma. Actuación de enfermería - Se é leve, non darlle maior importancia, procurando non fréta-lo estoma durante a súa limpeza, xa que é unha zona altamente vascularizada. - Se é aguda e abundante, remitir ó especialista para trata-la causa que o produciu (úlcera péptica, rotura dun vaso sanguíneo, etc.). • Hernia periostomal É o fallo ou defecto da parede abdominal polo cal protúen as asas intestinais dentro do peritoneo. Actuación de enfermería - Desbotar signos de oclusión intestinal como dor, distensión e valorar permeabilidade da mucosa do estoma controlando as descargas fecais. - Aconsella-la colocación do dispositivo en decúbito supino xa que a tendencia do saco herniario a aplanarse nesa posición facilita a súa colocación. - Valorar molestias que se poden aliviar co uso dunha faixa, facendo un orificio para que non roce o estoma. - Recomendar non facer esforzos físicos, e, se existe moita dificultade na colocación do dispositivo, remitir ó especialista para valorar intervención cirúrxica. 27 Manual de enfermería 2. Incorporación ó medio • Recomendacións - Evita-lo uso de cintos, fomentando o uso dos tirantes. - Informar sobre posibles cambios na función sexual (impotencia no home, falta de lubricación na muller). - Informar sobre a existencia da asociación de ostomizados. • Vida diaria A medida que o estado de saúde vaia mellorando despois da operación, é conveniente comezar coas actividades habituais como pasear, nadar, bailar, mesmo poden practicar todos aqueles deportes que non sexan agresivos para que non exista a posibilidade de dana-lo estoma. No mercado existen suficientes productos para brinda-la máxima seguridade. As viaxes non supoñen ningún impedimento, levando consigo sempre unha bolsiña de man con dispositivos de recambio. Os productos de ostomía dispénsanse en farmacias, trala receita do médico de cabeceira, identificando correctamente as referencias dos productos que se van utilizar. 28 Atención integral do paciente Ostomizado Conclusión Unha ostomía ben feita e un paciente ben informado son os requisitos clave que lle van permitir a un ostomizado reinicia-la súa vida normal. 29 bibliografía Breckman B. “Enfermería del estoma” Ed. Interamericana Mc Graw-Hill. 1983. Ortiz H.; Martin J.;Foulkes D. “Indicaciones y cuidados de los estomas” Doyma. Madrid. 1995 “Ostomias: Manual para profesionales de la salud” Hollister Iberica. Molina Garcia A.; Guisado Carmona I.; Valenciano Melero A. “Atencion integral al paciente ostomizado” Madrid. 1992. 31 Hemos realizado este libro con el fin de facilitar el poder diferenciar las inquietudes y problemas que se presentan en los pacientes ostomizados una vez que salen del hospital. Hemos pensado en clasificarlos por niveles para que sea más sencillo identificarlos y así podáis resolverlos de una manera rápida, lógica, y ordenada. Autoras: Abuin Nieves, Milagros (Enfermera Unidad de Cirugía General del Complejo Hospitalario Xeral-Cies-Vigo) Anca Coya, Ana (Enfermera del Centro de Salud Pintor Colmeiro-Vigo). Falagan Mota, María (Enfermera Estomaterapeuta del Hospital Povisa-Vigo). Fernández García, Adelina (Enfermera Estomaterapeuta del Hospital Meixoeiro-Vigo). Medina Donoso, Mª Isabel (Enfermera del Centro de Salud Beiramar-Vigo). Ilustraciones: Eduardo Dávila Sanmartín Diseño, maquetación e impresión: Telf.: 981 806 669 - 15886 Teo Dep. Legal: C-1753/2003 presentación Cuando me pidieron que presentara este manual, fruto de la experiencia de un equipo de profesionales de enfermería de distintos centros sanitarios de Vigo (complejo hospitalario Xeral-Cíes, hospital de Povisa, hospital Meixoeiro y centro de salud Pintor Colmeiro de Pontevedra) me produjo una enorme satisfacción. La lectura de su contenido me sorprendió gratamente por la claridad de sus mensajes y por su exposición didáctica orientada al cuidado y fomento del autocuidado de las personas portadoras de un estoma. En este sentido, el interés de los profesionales de enfermería por impulsar las soluciones específicas que cubran las necesidades de salud de las personas se evidencia en este manual. El contenido y su propia configuración están fundamentados sobre una base de conocimientos y su orientación, dirigida a ser un instrumento útil y funcional que facilitará la unificación de criterios, reforzando así la metodología del proceso de enfermería. La información que se recoge en esta guía indica una base de juicios y razonamientos clínicos con una visión holística, del cuidado de gran ayuda para los profesionales y, como consecuencia, para las personas ostomizadas. La complejidad creciente de los servicios de salud hace preciso que los profesionales contribuyan a mantener la salud de los ciudadanos y ciudadanas y a luchar contra la enfermedad y sus consecuencias, razón importante para seguir trabajando en esta dirección metodológica de consenso clínico que, entiendo, va a ser una línea de referencia que ayude a incrementar la calidad de las intervenciones asistenciales de enfermería. Para finalizar, deseo expresar mi sincera felicitación a las autoras, por plasmar su saber y hacer en esta Guía de Cuidados de Enfermería. José María Hernández Cochón Conselleiro de Sanidad 5 prólogo La enfermería está inmersa en un cambio profundo cuyo motor es la sociedad que demanda eficacia y eficiencia en las actividades cuidadoras, la respuesta de la enfermería a esta demanda es la utilización de un método científico propio, derivado de una filosofía asistencial, que facilita el poder realizar actividades propias e interdependientes. Es necesario que la enfermera/o conozca el comportamiento, expectativas, necesidades y modelos de conducta de las personas, para orientar y fomentar la enseñanza de los autocuidados, y prestar apoyo mediante la relación de ayuda (empatía) en el cambio de estilo de vida. En el contenido de este manual se plasma la experiencia de unas profesionales cualificadas que han realizado una valoración adecuada, identificando necesidades potenciales o reales de salud, utilizando habilidades de escucha comunicación y observación, aspecto este último esencial para identificar la información en aquellas áreas en las que la persona no coopere, posibilitando así la reorganización de prioridades y la selección de acciones de enfermería alternativas, de gran ayuda para que las personas ostomizadas puedan adaptarse lo antes posible a las actividades de su vida diaria. El trabajo continuado y sin ruidos que realizan los profesionales de enfermería se ve en parte culminado con publicaciones como esta, publicación que, sin duda, contribuirá al impulso y desarrollo de coordinación y continuidad de la asistencia, y el resultado de este esfuerzo, estoy segura, será una mejor calidad en los cuidados enfermeros, lo que concede a esta guía el valor de un trabajo bien hecho. Enhorabuena a las autoras, por transmitir vuestra experiencia cuidadora que, me gustaría, sirva de estímulo para otras iniciativas profesionales. Elvira Touriño Míguez Jefa del Servicio de Enfermería División de Asistencia Sanitaria Servicio Galego de Salud (Sergas) 7 introducción de las Autoras y agradecimientos El objetivo general que pretendemos conseguir con la elaboración de este Manual de Enfermería es lograr una mayor calidad de nuestros cuidados y garantizar la continuidad de los mismos. La idea surgió para tratar de paliar el desconocimiento que se detectaba sobre las ostomías, tanto en el paciente y sus familiares, como a veces, entre el propio personal de enfermería. También nos guió el interés en favorecer la interrelacion entre los dos niveles de asistencia, Especializada y Primaria, relación que en nuestro grupo de trabajo ha funcionado de manera satisfactoria, ya que creemos que hemos conseguido lo que nos propusimos al comenzar este trabajo: las enfermeras tendrán una mejor comunicación entre ellas y una herramienta más para su trabajo de educación sanitaria, y nuestros pacientes al ser dados de alta, un Informe de Continuidad de Cuidados que esperamos contribuya a mejorar su calidad de vida. Damos las gracias a la Consellería de Sanidad por la difusión de este manual en nuestra Comunidad Autónoma, y a todos los profesionales que, de una u otra manera, han colaborado para que este proyecto sea una realidad. 9 Contenido Presentación Prólogo Introducción de las Autoras y agradecimientos nivel I 1. Conocimiento del estoma. 13 Clasificación de las ostomías. 13 Tipos de enterostomías. 13 Descripción de las enterostomías según su localización. 14 2. Higiene personal 15 Educación sobre higiene y autocuidado. 15 Cuidados generales del ostomizado. 15 Accesorios necesarios para la higiene. 15 Retirada del dispositivo. 16 Limpieza del estoma y piel periostomal. 16 3. Cambio de dispositivo 17 Dispositivo de sistema único. 17 Dispositivo de sistema doble o múltiple. 18 4. Características del dispositivo y como elegirlo 19 Requisitos de los dispositivos. 19 Elección del dispositivo. 19 Protocolo de actuación de enfermería a pacientes ostomizados según niveles de conocimiento en Atención Primaria. 1. Alimentación. 23 Estreñimiento 23 Diarrea 23 Gases y malos olores 23 1. Complicaciones de los estomas digestivos. 25 Irritaciones cutáneas. 25 Disminución del diámetro del estoma. 25 Retracción del estoma. 26 Prolapso. 26 Hemorragia. 27 Hernia periostomal. 27 2. Incorporación al medio. 28 Bibliografía 31 11 nivel II nivel III El principal objetivo del personal de enfermería debe ser conseguir reinsertar al paciente ostomizado para que pueda continuar una vida similar a la que tenía antes de la intervención. Para ello tenemos que lograr que el paciente aprenda a cuidar su estoma y a realizar su higiene diaria, que acepte física y psicológicamente su nueva imagen corporal, que tenga y comprenda toda la información sobre los cuidados, alimentación, eliminación y por último que sepa y pueda detectar y evitar complicaciones. nivel I 1. Conocimiento del estoma La palabra estoma es una palabra de origen griego que significa boca o apertura. Entonces un estoma intestinal sería simplemente una parte del intestino abocada a la superficie por medio de una intervención quirúrgica. El color normal de un estoma sano es rojo tirando a rosado, comparable con el color de la mucosa bucal y su función es conseguir la derivación de fluidos de forma no natural, ya sea de manera temporal o definitiva. • Clasificación de las ostomías Existen dos tipos de ostomías: - Enterostomías, cuando se practican en el intestino. - Ostomías urológicas, que son derivaciones urinarias. • Tipos de enterostomías - Colostomía: se denomina así cuando lo que se aboca al abdomen es el colon y su fin es la eliminación de materia fecal. - Ileostomía: se denomina así cuando se practica en el intestino delgado a la altura del ileon, por lo tanto el débito serán heces liquidas. La colostomía se denomina de una manera o de otra dependiendo de la parte de colon afectada con la particularidad de la mayor o menor consistencia de las heces, ya que en el colon es donde se produce la mayor absorción de líquidos y esta va en aumento progresivo a medida que nos vamos acercando al recto, donde la absorción de líquidos es mayor y por tanto habrá una mayor consistencia de las heces. 13 Manual de enfermería • Descripción de las enterostomías según su localización 1. Colostomía sigmoidea: Se practican a nivel del sigma y la consistencia de las heces es prácticamente normal. 2. Colostomía descendente: S e practica en el colon descendente y las heces comienzan a adquirir una mayor consistencia. 3. Colostomía transversa: S e puede localizar en diferentes segmentos del colon transverso. 4. Colostomía ascendente: S e practica en el colon ascendente y el contenido son heces semilíquidas. 5. Cecostomía: Es una colostomía practicada en el ciego y el fluido es similar a la ileostomía. 6. Ileostomía: Se practica en el ileon y el contenido son heces líquidas o semilíquidas muy corrosivas y pueden producir excoriaciones cutáneas. 14 Atención integral del paciente Ostomizado 2. Higiene personal • Educación sobre higiene y autocuidado Se iniciará lo antes posible, valorando el estado físico y emocional del paciente. Se basa en la información sobre higiene y autocuidado, elección del dispositivo, alimentación, vestido y vida social. Esta educación está destinada tanto al paciente ostomizado como a su familia, respetando su opinión. Es conveniente iniciar las explicaciones en un lugar íntimo sin la presencia de otros pacientes, que vea su estoma y si no es capaz se le proporcionará un espejo. Se le explicará que ha de cambiar el dispositivo siempre que esté medio lleno, tenga una fuga o produzca incomodidad o picor. Además se le explicará que tras la ingesta aumenta el peristaltismo por lo que no es el momento idóneo para el cambio. • Cuidados generales del ostomizado > Accesorios necesarios para la higiene - Jabón neutro. - Esponja suave. - Pañuelos de papel. - Bolsa de plástico para el desecho del dispositivo. 15 Manual de enfermería > Retirada del dispositivo - Despegar el adhesivo de la bolsa de arriba hacia abajo, sin dar tirones y manteniendo la piel tersa con la otra mano. - Envolver el dispositivo en la bolsa de plástico para evitar olores y desecharla a la basura. > Limpieza del estoma y piel periostomal - Limpiar el resto de las heces con papel higiénico (toallita o pañuelo de papel); Se lava el estoma y la piel de alrededor con agua tibia y jabón neutro, sin friccionar ni usar sustancias irritantes de la piel (colonias). Cuando lo desee podrá meterse en la ducha sin dispositivo. - Secar la piel y el estoma suavemente, a golpecitos, con pañuelo de papel o toalla (no usar secador u otros métodos). - Evitar el uso de aceites o cremas pues dificultan la adherencia de la bolsa. - Es conveniente dejar la piel al aire unos minutos, pues permite la oxigenación de la piel que cubre el adhesivo. - Es posible observar una pequeña cantidad de sangre al limpiar el estoma. Esta situación es normal, pues se trata de una zona altamente vascularizada, pero si es frecuente se debe consultar al especialista. - El paciente puede bañarse o ducharse con la bolsa puesta o retirada ya que puede haber descargas en ese momento, pero una vez establecida la rutina encontrará el momento ideal para hacerlo. - Cuando crezca el vello de la piel periostomal debe cortarse con tijeras y no utilizar rasuradoras pues ésta se puede irritar. 16 Atención integral del paciente Ostomizado 3. Cambio de dispositivo (Autocuidado) 1. Elegir el dispositivo adecuado. 2. Preparar todo el material necesario (dispositivo, guía de medir estomas, gasas, agua, bolsa para recoger el material usado, tijeras, espejo...). 3. Valorar facultades del paciente. 4. Explicar al paciente el procedimiento. Para recuperar la autoconfianza y no sentirse fuente de olores desagradables que molesten a los demás, el cambio se hará en el cuarto de baño. • Dispositivo de sistema único Retirada: Se hará de arriba hacia abajo, sujetando la piel con una mano y despegando poco a poco sin arrancar (recordar que puede ser la primera vez que el paciente vea su estoma). A continuación efectuar la limpieza del estoma y región periostomal según protocolo. El dispositivo se retirará a 2/3 de su capacidad y habitualmente no más de 2 ó 3 al día para evitar irritación cutánea. Ideal la ducha sin bolsa. Colocación: Medir el diámetro y adaptar al dispositivo. Retirar el film protector y adherir el dispositivo alrededor del estoma de abajo hacia arriba; para evitar fugas alisar el dispositivo. En la bolsa abierta cerrar la parte inferior con pinza. 17 Manual de enfermería • Dispositivo de sistema doble o múltiple Retirada: Abrir el clíper de seguridad y tirar hacia arriba y hacia fuera de la bolsa para separarla del disco, sujetando éste con una mano. Colocar otra bolsa sobre el mismo disco siempre que no haya presencia de fugas del efluente entre el disco y la piel. Colocación: Adaptar el disco adhesivo a la piel recortando el diámetro central y retirando el film protector, adherir el disco alrededor del estoma de abajo hacia arriba; encajar la bolsa en el disco a través del aro de plástico y cerrar el clíper de seguridad. El cambio es mas fácil en ayunas, pero se hará siempre que sea necesario, habitualmente 1 ó 2 bolsas al día y el disco cada 3 ó 4 días. 18 Atención integral del paciente Ostomizado 4. Características del dispositivo y como elegirlo • Requisitos de los dispositivos - Buena salida de gases. - No desprender olor. - No fugas. - Buena adherencia a la piel. - Debe desprenderse con facilidad. • Elección del dispositivo Dependiendo del tipo de estoma: 1. Ileostomía y colostomía ascendente: Bolsa abierta, sistema de 1 ó 2 piezas. 2. Colostomía descendente: Bolsa cerrada, sistema de 1 ó 2 piezas. 3. Urostomía : Sistema con válvula de vaciado, de 1 ó 2 piezas. 19 Manual de enfermería Dependiendo del lugar donde se encuentre el paciente: 1. Bolsa transparente: Permite ver el efluente; se usan en el hospital. 2. Bolsa opaca: No permite ver el efluente; son para uso domestico. Dependiendo de las características del estoma: 1. Estoma retraído: Sistema convexo, de 1 ó 2 piezas. 2. Estoma nivelado o prolapsado: Sistema plano, de 1 ó 2 piezas. 20 Atención integral del paciente Ostomizado 3. Estoma irregular: Sistema recortable, de 1 ó 2 piezas. 4. Estoma regular: Sistema precortado, de 1 ó 2 piezas. Es importante identificar los distintos tamaños según las necesidades. 21 nivel II 1. La alimentación Es aconsejable: - Evitar un aumento excesivo de peso. - Llevar una dieta rica y variada y para ello se deben incorporar pequeñas cantidades de alimentos nuevos para identificar aquellos que puedan ocasionarle molestias, diarreas e incluso gases malolientes. - Masticar bien los alimentos. - Beber abundantes líquidos. - No abusar de bebidas alcohólicas y gaseadas. Estreñimiento Debe tomar: - Ensaladas, zumos, frutas, carne, pescado, pan integral ( alimentos ricos en fibra). Diarrea Debe tomar: - Pan, patatas, pasta, arroz, zanahorias, plátano, zumo de limón, carnes y pescados a la plancha (alimentos pobres en residuos). Gases y malos olores Debe tomar: - Yogur, mantequilla y perejil. No debe tomar: - Legumbres, col, guisantes, cebolla frutos secos y bebidas gaseadas. 23 nivel III 1. Complicaciones de los estomas digestivos • Irritaciones cutáneas Por contacto del fluido con la piel periostomal. Actuación de enfermería - Ajustar al máximo el diámetro del dispositivo al tamaño del estoma midiéndolo con guías milimetradas. - Utilizar en la zona dañada pasta protectora con hidrocoloides, dejando descansar la piel con un sistema de placa de 2 piezas y generalmente en 2-3 días está regenerada. NO UTILIZAR OTRA POMADA NI DESINFECTANTE. - Si presenta alergia a algún componente del dispositivo, simplemente cambiar de dispositivo y/o marca comercial. • Disminución del diámetro del estoma Por disminución del edema de la mucosa. Actuación de enfermería - I M P O R T A N T Í S I M O medir el diámetro del estoma en cada momento y ajustar al máximo el dispositivo al tamaño del estoma, nunca colocar un dispositivo con un diámetro mayor de 2-3 mm del tamaño del estoma, para proteger la piel periostomal pues los fluidos son muy corrosivos. 25 Manual de enfermería • Retracción del estoma Se puede producir por aumento considerable de peso. Se puede acompañar de estenosis. Actuación de enfermería - Enseñar al paciente a realizar pequeñas dilataciones digitales, introduciendo el dedo para dilatar un poquito el estoma. - Si no se resuelve así remitir al especialista. - Colocar dispositivo de placa convexa para evitar fugas de fluidos y problemas añadidos. • Prolapso Es la excesiva protusión de asa intestinal sobre el plano cutáneo debido a un aumento de la presión abdominal. Actuación de enfermería - Valorar la permeabilidad de la ostomía y color de la mucosa. - Si hay signos de isquemia y es de aparición brusca, remitir al especialista. - Si la aparición es progresiva, se puede intentar una reducción manual, colocándolo en decúbito supino y con las manos se darán suaves masajes en dirección a la apertura de la pared abdominal. - Colocar un dispositivo de mayor capacidad para evitar el roce de la mucosa con la bolsa colectora, y así una hemorragia. 26 Atención integral del paciente Ostomizado • Hemorragia Es la pérdida de sangre a través del estoma. Actuación de enfermería - Si leve, no dar mayor importancia, procurando no frotar el estoma durante su limpieza, ya que es una zona altamente vascular izada. - Si es aguda y abundante remitir al especialista para tratar la causa que lo ha producido ( úlcera péptica, rotura de un vaso sanguíneo, etc. • Hernia periostomal Es el fallo o defecto de la pared abdominal por el cual protuyen las asa intestinales dentro del peritoneo. Actuación de enfermería - Descartar signos de oclusión intestinal como dolor, distensión y valorar permeabilidad de la mucosa del estoma controlando las descargas fecales. - Aconsejar la colocación del dispositivo en decúbito supino ya que la tendencia del saco herniario a aplanarse en esa posición facilita su colocación. - Valorar molestias que se pueden aliviar con el uso de una faja, haciendo un orificio para que no roce el estoma. - Recomendar no hacer esfuerzos físicos, y si existe mucha dificultad en la colocación del dispositivo remitir al especialista para valorar intervención quirúrgica. 27 Manual de enfermería 2. Incorporación al medio • Recomendaciones - Evitar el uso de cinturones, fomentando el uso de los tirantes. - Informar sobre posibles cambios en la función sexual (impotencia en el hombre, falta de lubricación en la mujer). - Informar sobre la existencia de la asociación de ostomizados. • Vida diaria A medida que el estado de salud vaya mejorando después de la operación, es conveniente comenzar con las actividades habituales como pasear, nadar, bailar, incluso pueden practicar todos aquellos deportes que no sean agresivos para que no exista la posibilidad de dañar el estoma. En el mercado existen suficientes productos para brindar la máxima seguridad. Los viajes no suponen ningún impedimento, llevando consigo siempre una bolsita de mano con dispositivos de recambio. Los productos de ostomía se dispensan en farmacias, previa receta del medico de cabecera, identificando correctamente las referencias de los productos que se van a utilizar. 28 Atención integral del paciente Ostomizado Conclusión Una ostomía bien hecha y un paciente bien informado son los requisitos clave que van a permitir a un ostomizado reanudar su vida normal. 29 bibliografía Breckman B. “Enfermería del estoma” Ed. Interamericana Mc Graw-Hill. 1983. Ortiz H.; Martin J.;Foulkes D. “Indicaciones y cuidados de los estomas” Doyma. Madrid. 1995 “Ostomias: Manual para profesionales de la salud” Hollister Iberica. Molina Garcia A.; Guisado Carmona I.; Valenciano Melero A. “Atencion integral al paciente ostomizado” Madrid. 1992. 31 manual de enfermería para a atención integral do paciente Ostomizado