Download manual - SERGAS

Document related concepts
no text concepts found
Transcript
manual
de enfermería
para a atención integral
do paciente Ostomizado
Realizamos este libro co fin de facilita-lo poder diferencia-las
inquedanzas e problemas que se presentan nos pacientes
ostomizados unha vez que saen do hospital.
Pensamos en clasificalos por niveis para que sexa máis sin xelo identificalos e así resolvelos dunha maneira rápida, lóxica
e ordenada.
Autoras:
Abuin Nieves, Milagros (Enfermeira da Unidade de
Cirurxía Xeral do Complexo Hospitalario Xeral-Cies-Vigo).
Anca Coya, Ana (Enfermeira do Centro de Saúde Pintor
Colmeiro-Vigo).
Falagan Mota, María
(Enfermeira Estomaterapeuta do
Hospital Povisa-Vigo).
Fernández García, Adelina (Enfermeira Estomaterapeuta
do Hospital Meixoeiro-Vigo).
Medina Donoso, Mª Isabel (Enfermeira do Centro de
Saúde Beiramar-Vigo).
Ilustracións:
Eduardo Dávila Sanmartín
Deseño, maquetación e impresión:
Telf.: 981 806 669 - 15886 Teo
Dep. Legal:
C-1753/2003
Presentación
Cando me pediron que presentase este manual, froito da experiencia dun equipo de profesionais de enfermería de distintos centros sanitarios de Vigo (complexo hospitalario Xeral-Cíes, hospital de Povisa,
hospital Meixoeiro e centro de saúde Pintor Colmeiro de Pontevedra)
produciume unha enorme satisfacción. A lectura do seu contido sorprendeume gratamente pola claridade das súas mensaxes e pola súa
exposición didáctica orientada ó coidado e fomento do autocoidado
das persoas portadoras dun estoma.
Neste sentido, o interese dos profesionais de enfermería por
impulsa-las solucións específicas que cubran as necesidades de
saúde das persoas evidénciase neste manual. O contido e a súa propia configuración están fundamentados sobre unha base de coñecementos e a súa orientación, dirixida a ser un instrumento útil e funcional
que facilitará a unificación de criterios, reforzando así a metodoloxía do
proceso de enfermería.
A información que se recolle nesta guía indica unha base de xuízos e
razoamentos clínicos cunha visión holística, do coidado de grande
axuda para os profesionais e, como consecuencia, para as persoas
ostomizadas.
A complexidade crecente dos servicios de saúde fai preciso que os
profesionais contribúan a mante-la saúde dos cidadáns e cidadás e a
loitar contra a enfermidade e as súas consecuencias, razón importante para seguir traballando nesta dirección metodolóxica de consenso
clínico que, entendo, vai ser unha liña de referencia que axude a
incrementa-la calidade das intervencións asistenciais de enfermería.
Para finalizar, desexo expresa-la miña sincera felicitación ás autoras, por plasma-los seu saber e facer nesta Guía de Coidados de
Enfermería.
José María Hernández Cochón
Conselleiro de Sanidade
5
Prólogo
A enfermería está inmersa nun cambio profundo o motor da cal é a
sociedade que demanda eficacia e eficiencia nas actividades coidadoras, a resposta da enfermería a esta demanda é a utilización dun
método científico propio, derivado dunha filosofía asistencial, que facilita o poder realizar actividades propias e interdependentes.
Cómpre que a enfermeira/o coñeza o comportamento, expectativas, necesidades e modelos de conducta das persoas, para orientar e
fomenta-la ensinanza dos autocoidados, e prestar apoio mediante a
relación de axuda (empatía) no cambio de estilo de vida.
No contido deste manual plásmase a experiencia dunhas profesionais cualificadas que realizaron unha valoración adecuada, identificando necesidades potenciais ou reais de saúde, utilizando habilidades de
escoita comunicación e observación, aspecto este último esencial
para identifica-la información naquelas áreas nas que a persoa non
coopere, posibilitando así a reorganización de prioridades e a selección
de accións de enfermería alternativas, de grande axuda para que as
persoas ostomizadas poidan adaptarse o antes posible ás actividades
da súa vida diaria.
O traballo continuado e sen ruídos que realizan os profesionais de
enfermería vese en parte culminado con publicacións como esta,
publicación que, sen dúbida, contribuirá ó pulo e desenvolvemento de
coordinación e continuidade da asistencia, e o resultado deste esforzo,
estou segura, será unha mellor calidade nos coidados enfermeiros, o
que concede a esta guía o valor dun traballo ben feito.
Parabéns ás autoras, por transmiti-la vosa experiencia coidadora
que, me gustaría, sirva de estímulo para outras iniciativas profesionais.
Elvira Touriño Míguez
Xefa do Servicio de Enfermería
División de Asistencia Sanitaria
Servicio Galego de Saúde (Sergas)
7
Introducción
das Autoras e agradecementos
O obxectivo xeral que pretendemos conseguir coa elaboración
deste Manual de Enfermería é lograr unha maior calidade dos nosos
coidados e garanti-la súa continuidade.
A idea xurdiu para tratar de palia-lo descoñecemento que se
detectaba sobre as ostomías, tanto no paciente e os seus familiares
como, ás veces, entre o propio persoal de enfermería. Tamén nos
guiou o interese en favorece-la interrelación entre os dous niveis de
asistencia, especializada e primaria, relación que no noso grupo de
traballo funcionou de maneira satisfactoria, xa que cremos que
conseguímo-lo que nos propuxemos ó comezar este traballo: as
enfermeiras terán unha mellor comunicación entre elas e unha
ferramenta máis para o seu traballo de educación sanitaria, e os
nosos pacientes ó seren dados de alta, un informe de continuidade
de coidados que agardamos contribúa a mellora-la súa calidade
de vida.
Dámoslle as gracias á Consellería de Sanidade pola difusión
deste manual na nosa comunidade autónoma, e a tódolos profesionais que, dunha ou outra maneira, colaboraron para que este proxecto fose unha realidade.
9
Contido
Presentación
Prólogo
Introducción
nivel
I
das Autoras e agradecementos
1. Coñecemento do estoma.
13
Clasificación das ostomías.
13
Tipos de enterostomías.
13
Descrición das enterostomías segundo a súa localización.
14
2. Hixiene persoal
15
Educación sobre hixiene e autocoidado.
15
Coidados xerais do ostomizado.
15
Accesorios necesarios para a hixiene.
15
Retirada do dispositivo.
16
Limpeza do estoma e pel periostomal.
16
3. Cambio de dispositivo
17
Dispositivo de sistema único.
17
Dispositivo de sistema dobre ou múltiple.
18
4. Características do dispositivo e cómo elixilo
19
Requisitos dos dispositivos.
19
Elección do dispositivo.
19
Protocolo de actuación de enfermería a pacientes ostomizados
segundo niveis de coñecemento en Atención Primaria.
1. Alimentación.
23
Extrinximento
23
Diarrea
23
Gases e malos olores
23
1. Complicacións dos estomas dixestivos.
nivel
II
nivel
III
25
Irritacións cutáneas.
25
Diminución do diámetro do estoma.
25
Retracción do estoma.
26
Prolapso.
26
Hemorraxia.
27
Hernia periostomal.
27
2. Incorporación ó medio.
28
Bibliografía
31
11
O principal obxectivo do persoal de enfermería debe ser conseguir
reinseri-lo paciente ostomizado para que poida continuar unha vida similar á que tiña antes da intervención.
Para isto temos que lograr que o paciente aprenda a coida-lo seu estoma e a realiza-la súa hixiene diaria, que acepte física e psicoloxicamente
a súa nova imaxe corporal, que teña e comprenda toda a información
sobre os coidados, alimentación, eliminación e, por último, que saiba e
poida detectar e evitar complicacións.
nivel
I
1. Coñecemento do estoma
A palabra estoma é de orixe grega e significa boca ou apertura.
Daquela, un estoma intestinal sería simplemente unha parte do
intestino abocada á superficie por medio dunha intervención cirúrxica.
A cor normal dun estoma san é vermello tirando a rosado, comparable coa cor da mucosa bucal, e a súa función é consegui-la
derivación de fluídos de forma non natural, xa sexa de maneira
temporal ou definitiva.
Clasificación das ostomías
Existen dous tipos de ostomías:
- Enterostomías, cando se practican no intestino.
- Ostomías urolóxicas, que son derivacións urinarias.
Tipos de enterostomías
- Colostomía: denomínase así cando o que se aboca ó abdome é
o colon e o seu fin é a eliminación de materia fecal.
- Ileostomía: denomínase así cando se practica no intestino delgado á altura do íleo, polo que o débito serán feces liquidas.
A colostomía denomínase dunha maneira ou doutra dependendo da parte de colon afectada, coa particularidade da maior ou
menor consistencia das feces, xa que no colon é onde se produce a maior absorción de líquidos e esta vai en aumento progresivo
a medida que nos imos achegando ó recto, onde a absorción de
líquidos é maior e, polo tanto, haberá unha maior consistencia das
feces.
13
Manual de enfermería
•
Descrición das enterostomías segundo
a súa localización
1. Colostomía sigmoidea:
practícanse a nivel do sigma e
a consistencia das feces é
practicamente normal.
2. Colostomía descendente:
practícase no colon descendente e as feces comezan a adquirir
unha maior consistencia.
3. Colostomía transversa:
pódese localizar en diferentes
segmentos do colon transverso.
4. Colostomía ascendente:
practícase no colon ascendente e o contido son feces
semilíquidas.
5. Cecostomía: é unha colostomía practicada no cego e o
fluído é similar ó da ileostomía.
6. Ileostomía: practícase no
íleo e o contido son feces líquidas ou semilíquidas
moi
corrosivas e poden producir
escoriacións cutáneas.
14
Atención integral do paciente Ostomizado
2. Hixiene persoal
•
Educación sobre hixiene e autocoidado
Iniciarase o antes posible, valorando o estado físico e emocional
do paciente.
Baséase na información sobre hixiene e autocoidado, elección
do dispositivo, alimentación, vestido e vida social.
Esta educación está destinada tanto ó paciente ostomizado
como á súa familia, respectando a súa opinión.
É conveniente inicia-las explicacións nun lugar íntimo sen a presencia doutros pacientes, que vexa o seu estoma e, se non é
capaz, proporcionaráselle un espello.
Explicaráselle que ha de cambia-lo dispositivo sempre que estea
medio cheo, teña unha fuga ou produza incomodidade ou proído.
Ademais, explicaráselle que trala inxesta aumenta o peristaltismo
polo que non é o momento idóneo para o cambio.
•
Coidados xerais do ostomizado
> Accesorios necesarios para a hixiene
- Xabón neutro.
- Esponxa suave.
- Panos de papel.
- Bolsa de plástico para o refugallo
do dispositivo.
15
Manual de enfermería
> Retirada do dispositivo
- Despega-lo adhesivo da bolsa de arriba cara abaixo, sen dar
tiróns e mantendo a pel tersa coa outra man.
- Envolve-lo dispositivo na bolsa de plástico para evitar olores e
desbotala ó lixo.
> Limpeza do estoma e pel periostomal
- Limpa-lo resto das feces con papel hixiénico (toalliña ou pano de
papel). Lávase o estoma e a pel de arredor con auga morna e
xabón neutro, sen friccionar nin usar substancias irritantes da pel
(colonias). Cando o desexe poderá meterse na ducha sen dispositivo.
- Seca-la pel e o estoma suavemente, a golpiños, con pano de
papel ou toalla (non usar secador ou outros métodos).
- Evita-lo uso de aceites ou cremas pois dificultan a adherencia da
bolsa.
- É conveniente deixa-la pel ó aire uns minutos, pois permite a osixenación da pel que cobre o adhesivo.
- É posible observar unha pequena cantidade de sangue ó limpalo estoma. Esta situación é normal, xa que se trata dunha zona
altamente vascularizada, pero se é frecuente débese consulta-lo
especialista.
- O paciente pode bañarse ou ducharse coa bolsa posta ou retirada xa que pode haber descargas nese momento, pero unha
vez establecida a rutina encontrará o momento ideal para facelo.
- Cando medre a peluxe da pel periostomal debe cortarse con
tesoiras e non utilizar rasuradoras xa que se pode irritar.
16
Atención integral do paciente Ostomizado
3. Cambio do dispositivo
(autocoidado)
1. Elixi-lo dispositivo axeitado.
2. Preparar todo o material necesario (dispositivo, guía de medir
estomas, gasas, auga, bolsa para recolle-lo material usado,
tesoiras, espello...).
3. Valorar facultades do paciente.
4. Explicarlle ó paciente o procedemento.
Para recupera-la autoconfianza e non sentirse fonte de olores
desagradables que molesten os demais, o cambio farase no cuarto de baño.
•
Dispositivo de sistema único
Retirada:
Farase de arriba abaixo, suxeitando a pel cunha man e despegando pouco a pouco sen arrincar (lembrar que pode se-la primeira vez que o paciente vexa o seu estoma). A continuación
efectua-la limpeza do estoma e rexión periostomal segundo protocolo.
O dispositivo retirarase a 2/3 da súa capacidade e habitualmente
non máis de 2 ou 3 ó día para evitar irritación cutánea. É ideal a
ducha sen bolsa.
Colocación:
Medi-lo diámetro e adaptar ó dispositivo. Retira-lo filme protector
e adheri-lo dispositivo arredor do estoma de abaixo cara arriba;
para evitar fugas alisa-lo dispositivo. Na bolsa aberta pecha-la
parte inferior con pinza.
17
Manual de enfermería
•
Dispositivo de sistema dobre ou múltiple
Retirada:
Abri-lo clíper de seguridade e tirar cara arriba e cara a fóra da
bolsa para separala do disco, suxeitando este cunha man.
Colocar outra bolsa sobre o mesmo disco sempre que non haxa
presencia de fugas do efluente entre o disco e a pel.
Colocación:
Adapta-lo disco adhesivo á pel recortando o diámetro central e
retirando o filme protector, adheri-lo disco arredor do estoma de
abaixo cara arriba; encaixa-la bolsa no disco a través do aro de
plástico e pecha-lo clíper de seguridade.
O cambio é máis fácil en xaxún, pero farase sempre que sexa
necesario, habitualmente 1 ou 2 bolsas ó día e o disco cada 3 ou 4
días.
18
Atención integral do paciente Ostomizado
4. Características do dispositivo e como elixilo
•
Requisitos dos dispositivos
- Boa saída de gases.
- Non desprender olor.
- Non fugas.
- Boa adherencia á pel.
- Debe desprenderse con facilidade.
•
Elección do dispositivo
Dependendo do tipo de estoma:
1. Ileostomía e colostomía ascendente:
Bolsa aberta, sistema de 1 ou 2 pezas.
2. Colostomía descendente:
Bolsa pechada, sistema de 1 ou 2 pezas.
3. Urostomía:
Sistema con válvula de baleirado, de 1 ou 2 pezas.
19
Manual de enfermería
Dependendo do lugar onde
se encontre o paciente:
1. Bolsa transparente:
Permite ve-lo efluente; úsanse no hospital.
2. Bolsa opaca:
Non permite ve-lo efluente; son
para uso doméstico.
Dependendo das características do estoma:
1. Estoma retraído:
Sistema convexo, de 1 ou 2 pezas.
2. Estoma nivelado ou prolapsado:
Sistema plano, de 1 ou 2 pezas.
20
Atención integral do paciente Ostomizado
3. Estoma irregular:
Sistema recortable, de 1 ou 2 pezas.
4. Estoma regular:
Sistema precortado, de 1 ou 2 pezas.
É importante identifica-los distintos tamaños segundo as
necesidades.
21
nivel
II
1. A alimentación
É aconsellable:
- Evitar un aumento excesivo de peso.
- Levar unha dieta rica e variada e para iso débense incorporar
pequenas cantidades de alimentos novos para identificar aqueles que poidan ocasionarlle molestias, diarreas e mesmo gases
con malos olores.
- Mastigar ben os alimentos.
- Beber abundantes líquidos.
- Non abusar de bebidas alcólicas e gasadas.
Estrinximento
Debe tomar:
- Ensaladas, zumes, froitas, carne, peixe,
pan integral (alimentos ricos en fibra).
Diarrea
Debe tomar:
- Pan, patacas, pasta, arroz, cenorias,
plátano, zume de limón, carnes e peixes
á prancha (alimentos pobres en residuos).
Gases e malos olores
Debe tomar:
- Iogur, manteiga e pirixel.
Non debe tomar:
- Legumes, col, chícharos, cebola froitos
secos e bebidas gasadas.
23
nivel
III
1. Complicacións dos estomas dixestivos
•
Irritacións cutáneas
Por contacto do fluído coa pel periostomal.
Actuación de enfermería
- Axustar ó máximo o diámetro do dispositivo ó tamaño do estoma
medíndoo con guías milimetradas.
- Utilizar na zona danada pasta protectora con hidrocoloides, deixando descansar a pel cun sistema de placa de 2 pezas e xeralmente
en 2-3 días está rexenerada. NON UTILIZAR OUTRA POMADA NIN
DESINFECTANTE.
- Se presenta alerxia a algún compoñente do dispositivo, simplemente cambiar de dispositivo e/ou marca comercial.
•
Diminución do diámetro do estoma
Por diminución do edema da mucosa.
Actuación de enfermería
- I M P O R T A N T Í S I M O medi-lo diámetro do estoma en cada
momento e axustar ó máximo o dispositivo ó tamaño do estoma,
nunca colocar un dispositivo cun diámetro maior de 2-3 mm do
tamaño do estoma para protexe-la pel periostomal, pois os fluídos son moi corrosivos.
25
Manual de enfermería
•
Retracción do estoma
Pódese producir por aumento considerable de peso. Pódese
acompañar de estenose.
Actuación de enfermería
- Ensinarlle ó paciente a realizar pequenas dilatacións dixitais,
introducindo o dedo para dilatar un pouquiño o estoma.
- Se non se resolve así, remitir ó especialista.
- Colocar dispositivo de placa convexa para evitar fugas de fluídos
e problemas engadidos.
•
Prolapso
É a excesiva protusión de asa intestinal sobre o plano cutáneo
debido a un aumento da presión abdominal.
Actuación de enfermería
- Valora-la permeabilidade da ostomía e cor da mucosa.
- Se hai signos de isquemia e é de aparición brusca, remitir ó especialista.
- Se a aparición é progresiva, pódese intentar unha reducción
manual, colocándoo en decúbito supino e coas mans daranse
suaves masaxes en dirección á apertura da parede abdominal.
- Colocar un dispositivo de maior capacidade para evita-lo rozamento da mucosa coa bolsa colectora, e así unha hemorraxia.
26
Atención integral do paciente Ostomizado
•
Hemorraxia
É a perda de sangue a través do estoma.
Actuación de enfermería
- Se é leve, non darlle maior importancia, procurando non fréta-lo
estoma durante a súa limpeza, xa que é unha zona altamente
vascularizada.
- Se é aguda e abundante, remitir ó especialista para trata-la
causa que o produciu (úlcera péptica, rotura dun vaso sanguíneo, etc.).
•
Hernia periostomal
É o fallo ou defecto da parede abdominal polo cal protúen as asas
intestinais dentro do peritoneo.
Actuación de enfermería
- Desbotar signos de oclusión intestinal como dor, distensión e
valorar permeabilidade da mucosa do estoma controlando as
descargas fecais.
- Aconsella-la colocación do dispositivo en decúbito supino xa que
a tendencia do saco herniario a aplanarse nesa posición facilita a
súa colocación.
- Valorar molestias que se poden aliviar co uso dunha faixa, facendo un orificio para que non roce o estoma.
- Recomendar non facer esforzos físicos, e, se existe moita dificultade na colocación do dispositivo, remitir ó especialista para
valorar intervención cirúrxica.
27
Manual de enfermería
2. Incorporación ó medio
•
Recomendacións
- Evita-lo uso de cintos, fomentando o uso dos tirantes.
- Informar sobre posibles cambios na función sexual (impotencia
no home, falta de lubricación na muller).
- Informar sobre a existencia da asociación de ostomizados.
•
Vida diaria
A medida que o estado de saúde vaia mellorando despois da
operación, é conveniente comezar coas actividades habituais
como pasear, nadar, bailar, mesmo poden practicar todos aqueles
deportes que non sexan agresivos para que non exista a posibilidade de dana-lo estoma.
No mercado existen suficientes productos para brinda-la máxima seguridade.
As viaxes non supoñen ningún impedimento, levando consigo
sempre unha bolsiña de man con dispositivos de recambio.
Os productos de ostomía dispénsanse en farmacias, trala receita
do médico de cabeceira, identificando correctamente as referencias dos productos que se van utilizar.
28
Atención integral do paciente Ostomizado
Conclusión
Unha ostomía ben feita e un paciente ben informado son os
requisitos clave que lle van permitir a un ostomizado
reinicia-la súa vida normal.
29
bibliografía
Breckman B.
“Enfermería del estoma” Ed. Interamericana Mc Graw-Hill. 1983.
Ortiz H.; Martin J.;Foulkes D.
“Indicaciones y cuidados de los estomas” Doyma. Madrid. 1995
“Ostomias: Manual para profesionales de la salud” Hollister Iberica.
Molina Garcia A.; Guisado Carmona I.; Valenciano Melero A.
“Atencion integral al paciente ostomizado” Madrid. 1992.
31
Hemos realizado este libro con el fin de facilitar el poder
diferenciar las inquietudes y problemas que se presentan en
los pacientes ostomizados una vez que salen del hospital.
Hemos pensado en clasificarlos por niveles para que sea
más sencillo identificarlos y así podáis resolverlos de una
manera rápida, lógica, y ordenada.
Autoras:
Abuin Nieves, Milagros (Enfermera Unidad de Cirugía
General del Complejo Hospitalario Xeral-Cies-Vigo)
Anca Coya, Ana (Enfermera del Centro de Salud Pintor
Colmeiro-Vigo).
Falagan Mota, María
(Enfermera Estomaterapeuta del
Hospital Povisa-Vigo).
Fernández García, Adelina (Enfermera Estomaterapeuta
del Hospital Meixoeiro-Vigo).
Medina Donoso, Mª Isabel (Enfermera del Centro de
Salud Beiramar-Vigo).
Ilustraciones:
Eduardo Dávila Sanmartín
Diseño, maquetación e impresión:
Telf.: 981 806 669 - 15886 Teo
Dep. Legal:
C-1753/2003
presentación
Cuando me pidieron que presentara este manual, fruto de la experiencia de un equipo de profesionales de enfermería de distintos centros sanitarios de Vigo (complejo hospitalario Xeral-Cíes, hospital de
Povisa, hospital Meixoeiro y centro de salud Pintor Colmeiro de
Pontevedra) me produjo una enorme satisfacción. La lectura de su
contenido me sorprendió gratamente por la claridad de sus mensajes
y por su exposición didáctica orientada al cuidado y fomento del autocuidado de las personas portadoras de un estoma.
En este sentido, el interés de los profesionales de enfermería por
impulsar las soluciones específicas que cubran las necesidades de
salud de las personas se evidencia en este manual. El contenido y su
propia configuración están fundamentados sobre una base de conocimientos y su orientación, dirigida a ser un instrumento útil y funcional
que facilitará la unificación de criterios, reforzando así la metodología
del proceso de enfermería.
La información que se recoge en esta guía indica una base de juicios
y razonamientos clínicos con una visión holística, del cuidado de gran
ayuda para los profesionales y, como consecuencia, para las personas
ostomizadas.
La complejidad creciente de los servicios de salud hace preciso que
los profesionales contribuyan a mantener la salud de los ciudadanos y
ciudadanas y a luchar contra la enfermedad y sus consecuencias,
razón importante para seguir trabajando en esta dirección metodológica de consenso clínico que, entiendo, va a ser una línea de referencia que ayude a incrementar la calidad de las intervenciones asistenciales de enfermería.
Para finalizar, deseo expresar mi sincera felicitación a las autoras,
por plasmar su saber y hacer en esta Guía de Cuidados de Enfermería.
José María Hernández Cochón
Conselleiro de Sanidad
5
prólogo
La enfermería está inmersa en un cambio profundo cuyo motor es la
sociedad que demanda eficacia y eficiencia en las actividades cuidadoras, la respuesta de la enfermería a esta demanda es la utilización de
un método científico propio, derivado de una filosofía asistencial, que
facilita el poder realizar actividades propias e interdependientes.
Es necesario que la enfermera/o conozca el comportamiento,
expectativas, necesidades y modelos de conducta de las personas,
para orientar y fomentar la enseñanza de los autocuidados, y prestar
apoyo mediante la relación de ayuda (empatía) en el cambio de estilo
de vida.
En el contenido de este manual se plasma la experiencia de unas
profesionales cualificadas que han realizado una valoración adecuada,
identificando necesidades potenciales o reales de salud, utilizando
habilidades de escucha comunicación y observación, aspecto este
último esencial para identificar la información en aquellas áreas en las
que la persona no coopere, posibilitando así la reorganización de prioridades y la selección de acciones de enfermería alternativas, de gran
ayuda para que las personas ostomizadas puedan adaptarse lo antes
posible a las actividades de su vida diaria.
El trabajo continuado y sin ruidos que realizan los profesionales de
enfermería se ve en parte culminado con publicaciones como esta,
publicación que, sin duda, contribuirá al impulso y desarrollo de coordinación y continuidad de la asistencia, y el resultado de este esfuerzo,
estoy segura, será una mejor calidad en los cuidados enfermeros, lo
que concede a esta guía el valor de un trabajo bien hecho.
Enhorabuena a las autoras, por transmitir vuestra experiencia
cuidadora que, me gustaría, sirva de estímulo para otras iniciativas profesionales.
Elvira Touriño Míguez
Jefa del Servicio de Enfermería
División de Asistencia Sanitaria
Servicio Galego de Salud (Sergas)
7
introducción
de las Autoras y agradecimientos
El objetivo general que pretendemos conseguir con la elaboración
de este Manual de Enfermería es lograr una mayor calidad de nuestros cuidados y garantizar la continuidad de los mismos.
La idea surgió para tratar de paliar el desconocimiento que se
detectaba sobre las ostomías, tanto en el paciente y sus familiares,
como a veces, entre el propio personal de enfermería. También nos
guió el interés en favorecer la interrelacion entre los dos niveles de
asistencia, Especializada y Primaria, relación que en nuestro grupo de
trabajo ha funcionado de manera satisfactoria, ya que creemos que
hemos conseguido lo que nos propusimos al comenzar este trabajo:
las enfermeras tendrán una mejor comunicación entre ellas y una
herramienta más para su trabajo de educación sanitaria, y nuestros
pacientes al ser dados de alta, un Informe de Continuidad de
Cuidados que esperamos contribuya a mejorar su calidad de vida.
Damos las gracias a la Consellería de Sanidad por la difusión de
este manual en nuestra Comunidad Autónoma, y a todos los profesionales que, de una u otra manera, han colaborado para que este
proyecto sea una realidad.
9
Contenido
Presentación
Prólogo
Introducción de las Autoras y agradecimientos
nivel
I
1. Conocimiento del estoma.
13
Clasificación de las ostomías.
13
Tipos de enterostomías.
13
Descripción de las enterostomías según su localización.
14
2. Higiene personal
15
Educación sobre higiene y autocuidado.
15
Cuidados generales del ostomizado.
15
Accesorios necesarios para la higiene.
15
Retirada del dispositivo.
16
Limpieza del estoma y piel periostomal.
16
3. Cambio de dispositivo
17
Dispositivo de sistema único.
17
Dispositivo de sistema doble o múltiple.
18
4. Características del dispositivo y como elegirlo
19
Requisitos de los dispositivos.
19
Elección del dispositivo.
19
Protocolo de actuación de enfermería a pacientes ostomizados
según niveles de conocimiento en Atención Primaria.
1. Alimentación.
23
Estreñimiento
23
Diarrea
23
Gases y malos olores
23
1. Complicaciones de los estomas digestivos.
25
Irritaciones cutáneas.
25
Disminución del diámetro del estoma.
25
Retracción del estoma.
26
Prolapso.
26
Hemorragia.
27
Hernia periostomal.
27
2. Incorporación al medio.
28
Bibliografía
31
11
nivel
II
nivel
III
El principal objetivo del personal de enfermería debe ser conseguir reinsertar al paciente ostomizado para que pueda continuar una vida similar a
la que tenía antes de la intervención.
Para ello tenemos que lograr que el paciente aprenda a cuidar su estoma y a realizar su higiene diaria, que acepte física y psicológicamente su
nueva imagen corporal, que tenga y comprenda toda la información sobre
los cuidados, alimentación, eliminación y por último que sepa y pueda
detectar y evitar complicaciones.
nivel
I
1. Conocimiento del estoma
La palabra estoma es una palabra de origen griego que significa
boca o apertura.
Entonces un estoma intestinal sería simplemente una parte del
intestino abocada a la superficie por medio de una intervención
quirúrgica.
El color normal de un estoma sano es rojo tirando a rosado, comparable con el color de la mucosa bucal y su función es conseguir
la derivación de fluidos de forma no natural, ya sea de manera temporal o definitiva.
•
Clasificación de las ostomías
Existen dos tipos de ostomías:
- Enterostomías, cuando se practican en el intestino.
- Ostomías urológicas, que son derivaciones urinarias.
•
Tipos de enterostomías
- Colostomía: se denomina así cuando lo que se aboca al abdomen es el colon y su fin es la eliminación de materia fecal.
- Ileostomía: se denomina así cuando se practica en el intestino
delgado a la altura del ileon, por lo tanto el débito serán heces
liquidas.
La colostomía se denomina de una manera o de otra dependiendo de la parte de colon afectada con la particularidad de la
mayor o menor consistencia de las heces, ya que en el colon es
donde se produce la mayor absorción de líquidos y esta va en
aumento progresivo a medida que nos vamos acercando al recto,
donde la absorción de líquidos es mayor y por tanto habrá una
mayor consistencia de las heces.
13
Manual de enfermería
•
Descripción de las enterostomías según
su localización
1. Colostomía sigmoidea: Se practican a nivel del sigma y la consistencia de las heces es prácticamente normal.
2. Colostomía descendente: S e
practica en el colon descendente y
las heces comienzan a adquirir una
mayor consistencia.
3. Colostomía transversa: S e
puede localizar en diferentes segmentos del colon transverso.
4. Colostomía ascendente: S e
practica en el colon ascendente y el
contenido son heces semilíquidas.
5. Cecostomía: Es una colostomía
practicada en el ciego y el fluido es
similar a la ileostomía.
6. Ileostomía: Se practica en el
ileon y el contenido son heces líquidas o semilíquidas muy corrosivas
y pueden producir excoriaciones
cutáneas.
14
Atención integral del paciente Ostomizado
2. Higiene personal
•
Educación sobre higiene y autocuidado
Se iniciará lo antes posible, valorando el estado físico y emocional
del paciente.
Se basa en la información sobre higiene y autocuidado, elección
del dispositivo, alimentación, vestido y vida social.
Esta educación está destinada tanto al paciente ostomizado
como a su familia, respetando su opinión.
Es conveniente iniciar las explicaciones en un lugar íntimo sin la
presencia de otros pacientes, que vea su estoma y si no es capaz
se le proporcionará un espejo.
Se le explicará que ha de cambiar el dispositivo siempre que esté
medio lleno, tenga una fuga o produzca incomodidad o picor.
Además se le explicará que tras la ingesta aumenta el peristaltismo por lo que no es el momento idóneo para el cambio.
•
Cuidados generales del ostomizado
> Accesorios necesarios para la higiene
- Jabón neutro.
- Esponja suave.
- Pañuelos de papel.
- Bolsa de plástico para el desecho
del dispositivo.
15
Manual de enfermería
> Retirada del dispositivo
- Despegar el adhesivo de la bolsa de arriba hacia abajo, sin dar
tirones y manteniendo la piel tersa con la otra mano.
- Envolver el dispositivo en la bolsa de plástico para evitar olores y
desecharla a la basura.
> Limpieza del estoma y piel periostomal
- Limpiar el resto de las heces con papel higiénico (toallita o
pañuelo de papel); Se lava el estoma y la piel de alrededor con
agua tibia y jabón neutro, sin friccionar ni usar sustancias irritantes de la piel (colonias). Cuando lo desee podrá meterse en la
ducha sin dispositivo.
- Secar la piel y el estoma suavemente, a golpecitos, con pañuelo
de papel o toalla (no usar secador u otros métodos).
- Evitar el uso de aceites o cremas pues dificultan la adherencia de
la bolsa.
- Es conveniente dejar la piel al aire unos minutos, pues permite la
oxigenación de la piel que cubre el adhesivo.
- Es posible observar una pequeña cantidad de sangre al limpiar el
estoma. Esta situación es normal, pues se trata de una zona
altamente vascularizada, pero si es frecuente se debe consultar
al especialista.
- El paciente puede bañarse o ducharse con la bolsa puesta o
retirada ya que puede haber descargas en ese momento, pero
una vez establecida la rutina encontrará el momento ideal para
hacerlo.
- Cuando crezca el vello de la piel periostomal debe cortarse con
tijeras y no utilizar rasuradoras pues ésta se puede irritar.
16
Atención integral del paciente Ostomizado
3. Cambio de dispositivo
(Autocuidado)
1. Elegir el dispositivo adecuado.
2. Preparar todo el material necesario (dispositivo, guía de medir
estomas, gasas, agua, bolsa para recoger el material usado, tijeras, espejo...).
3. Valorar facultades del paciente.
4. Explicar al paciente el procedimiento.
Para recuperar la autoconfianza y no sentirse fuente de olores
desagradables que molesten a los demás, el cambio se hará en el
cuarto de baño.
•
Dispositivo de sistema único
Retirada:
Se hará de arriba hacia abajo, sujetando la piel con una mano y
despegando poco a poco sin arrancar (recordar que puede ser la
primera vez que el paciente vea su estoma). A continuación efectuar la limpieza del estoma y región periostomal según protocolo.
El dispositivo se retirará a 2/3 de su capacidad y habitualmente
no más de 2 ó 3 al día para evitar irritación cutánea. Ideal la ducha
sin bolsa.
Colocación:
Medir el diámetro y adaptar al dispositivo. Retirar el film protector
y adherir el dispositivo alrededor del estoma de abajo hacia arriba;
para evitar fugas alisar el dispositivo. En la bolsa abierta cerrar la
parte inferior con pinza.
17
Manual de enfermería
•
Dispositivo de sistema doble o múltiple
Retirada:
Abrir el clíper de seguridad y tirar hacia arriba y hacia fuera de la
bolsa para separarla del disco, sujetando éste con una mano.
Colocar otra bolsa sobre el mismo disco siempre que no haya
presencia de fugas del efluente entre el disco y la piel.
Colocación:
Adaptar el disco adhesivo a la piel recortando el diámetro central
y retirando el film protector, adherir el disco alrededor del estoma
de abajo hacia arriba; encajar la bolsa en el disco a través del aro
de plástico y cerrar el clíper de seguridad.
El cambio es mas fácil en ayunas, pero se hará siempre que sea
necesario, habitualmente 1 ó 2 bolsas al día y el disco cada 3 ó 4
días.
18
Atención integral del paciente Ostomizado
4. Características del dispositivo y como elegirlo
•
Requisitos de los dispositivos
- Buena salida de gases.
- No desprender olor.
- No fugas.
- Buena adherencia a la piel.
- Debe desprenderse con facilidad.
•
Elección del dispositivo
Dependiendo del tipo de estoma:
1. Ileostomía y colostomía ascendente:
Bolsa abierta, sistema de 1 ó 2 piezas.
2. Colostomía descendente:
Bolsa cerrada, sistema de 1 ó 2 piezas.
3. Urostomía :
Sistema con válvula de vaciado, de 1 ó 2 piezas.
19
Manual de enfermería
Dependiendo del lugar donde
se encuentre el paciente:
1. Bolsa transparente:
Permite ver el efluente; se usan en el hospital.
2. Bolsa opaca:
No permite ver el efluente; son
para uso domestico.
Dependiendo de las características del estoma:
1. Estoma retraído:
Sistema convexo, de 1 ó 2 piezas.
2. Estoma nivelado o prolapsado:
Sistema plano, de 1 ó 2 piezas.
20
Atención integral del paciente Ostomizado
3. Estoma irregular:
Sistema recortable, de 1 ó 2 piezas.
4. Estoma regular:
Sistema precortado, de 1 ó 2 piezas.
Es importante identificar los distintos tamaños según las
necesidades.
21
nivel
II
1. La alimentación
Es aconsejable:
- Evitar un aumento excesivo de peso.
- Llevar una dieta rica y variada y para ello se deben incorporar
pequeñas cantidades de alimentos nuevos para identificar aquellos que puedan ocasionarle molestias, diarreas e incluso gases
malolientes.
- Masticar bien los alimentos.
- Beber abundantes líquidos.
- No abusar de bebidas alcohólicas y gaseadas.
Estreñimiento
Debe tomar:
- Ensaladas, zumos, frutas, carne, pescado, pan integral ( alimentos ricos en
fibra).
Diarrea
Debe tomar:
- Pan, patatas, pasta, arroz, zanahorias,
plátano, zumo de limón, carnes y pescados a la plancha (alimentos pobres
en residuos).
Gases y malos olores
Debe tomar:
- Yogur, mantequilla y perejil.
No debe tomar:
- Legumbres, col, guisantes, cebolla frutos secos y bebidas gaseadas.
23
nivel
III
1. Complicaciones de los estomas digestivos
•
Irritaciones cutáneas
Por contacto del fluido con la piel periostomal.
Actuación de enfermería
- Ajustar al máximo el diámetro del dispositivo al tamaño del estoma midiéndolo con guías milimetradas.
- Utilizar en la zona dañada pasta protectora con hidrocoloides,
dejando descansar la piel con un sistema de placa de 2 piezas y
generalmente en 2-3 días está regenerada. NO UTILIZAR OTRA
POMADA NI DESINFECTANTE.
- Si presenta alergia a algún componente del dispositivo, simplemente cambiar de dispositivo y/o marca comercial.
•
Disminución del diámetro del estoma
Por disminución del edema de la mucosa.
Actuación de enfermería
- I M P O R T A N T Í S I M O medir el diámetro del estoma en cada
momento y ajustar al máximo el dispositivo al tamaño del estoma, nunca colocar un dispositivo con un diámetro mayor de 2-3
mm del tamaño del estoma, para proteger la piel periostomal
pues los fluidos son muy corrosivos.
25
Manual de enfermería
•
Retracción del estoma
Se puede producir por aumento considerable de peso. Se puede
acompañar de estenosis.
Actuación de enfermería
- Enseñar al paciente a realizar pequeñas dilataciones digitales,
introduciendo el dedo para dilatar un poquito el estoma.
- Si no se resuelve así remitir al especialista.
- Colocar dispositivo de placa convexa para evitar fugas de fluidos
y problemas añadidos.
•
Prolapso
Es la excesiva protusión de asa intestinal sobre el plano cutáneo
debido a un aumento de la presión abdominal.
Actuación de enfermería
- Valorar la permeabilidad de la ostomía y color de la mucosa.
- Si hay signos de isquemia y es de aparición brusca, remitir al
especialista.
- Si la aparición es progresiva, se puede intentar una reducción
manual, colocándolo en decúbito supino y con las manos se
darán suaves masajes en dirección a la apertura de la pared
abdominal.
- Colocar un dispositivo de mayor capacidad para evitar el roce de
la mucosa con la bolsa colectora, y así una hemorragia.
26
Atención integral del paciente Ostomizado
•
Hemorragia
Es la pérdida de sangre a través del estoma.
Actuación de enfermería
- Si leve, no dar mayor importancia, procurando no frotar el estoma durante su limpieza, ya que es una zona altamente vascular
izada.
- Si es aguda y abundante remitir al especialista para tratar la
causa que lo ha producido ( úlcera péptica, rotura de un vaso
sanguíneo, etc.
•
Hernia periostomal
Es el fallo o defecto de la pared abdominal por el cual protuyen las
asa intestinales dentro del peritoneo.
Actuación de enfermería
- Descartar signos de oclusión intestinal como dolor, distensión y
valorar permeabilidad de la mucosa del estoma controlando las
descargas fecales.
- Aconsejar la colocación del dispositivo en decúbito supino ya que
la tendencia del saco herniario a aplanarse en esa posición facilita su colocación.
- Valorar molestias que se pueden aliviar con el uso de una faja,
haciendo un orificio para que no roce el estoma.
- Recomendar no hacer esfuerzos físicos, y si existe mucha dificultad en la colocación del dispositivo remitir al especialista para
valorar intervención quirúrgica.
27
Manual de enfermería
2. Incorporación al medio
•
Recomendaciones
- Evitar el uso de cinturones, fomentando el uso de los tirantes.
- Informar sobre posibles cambios en la función sexual (impotencia en el hombre, falta de lubricación en la mujer).
- Informar sobre la existencia de la asociación de ostomizados.
•
Vida diaria
A medida que el estado de salud vaya mejorando después de la
operación, es conveniente comenzar con las actividades habituales como pasear, nadar, bailar, incluso pueden practicar todos
aquellos deportes que no sean agresivos para que no exista la
posibilidad de dañar el estoma.
En el mercado existen suficientes productos para brindar la máxima seguridad.
Los viajes no suponen ningún impedimento, llevando consigo
siempre una bolsita de mano con dispositivos de recambio.
Los productos de ostomía se dispensan en farmacias, previa
receta del medico de cabecera, identificando correctamente las
referencias de los productos que se van a utilizar.
28
Atención integral del paciente Ostomizado
Conclusión
Una ostomía bien hecha y un paciente bien informado son
los requisitos clave que van a permitir a un ostomizado
reanudar su vida normal.
29
bibliografía
Breckman B.
“Enfermería del estoma” Ed. Interamericana Mc Graw-Hill. 1983.
Ortiz H.; Martin J.;Foulkes D.
“Indicaciones y cuidados de los estomas” Doyma. Madrid. 1995
“Ostomias: Manual para profesionales de la salud” Hollister Iberica.
Molina Garcia A.; Guisado Carmona I.; Valenciano Melero A.
“Atencion integral al paciente ostomizado” Madrid. 1992.
31
manual
de enfermería
para a atención integral
do paciente Ostomizado